გამორჩეული მარქსისტი ფილოსოფოსი და ლიტერატურის კრიტიკოსი, გეორგ ლუკაჩი, თავის ერთ-ერთ უკანასკნელ ინტერვიუში, საკუთარი მოღვაწეობის, განვლილი წლებისა და ოქტომბრის რევოლუციის შემდგომ მარქსისტული თეორიის განვითარების შესახებ საუბრობს. ინტერვიუში უნგრელი მოაზროვნე განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს იმ გავლენაზე, რაც მარქსისტთა მთელ პლეადაზე იქონია პირველმა მსოფლიო ომმა, და რაც (ეს გავლენა), ასევე შემოქმედებითად გაიშალა მის ადრეულ არამარქსისტულ ნაშრომში – „რომანის თეორია“. საინტერესოა ლუკაჩის კავშირი მესამე ინტერნაციონალთან, რომლის დროსაც ის პირადად გაეცნო რუსული რევოლუციის მოწინავე ფიგურებს. გეორგ ლუკაჩის მრავლისმნახველი თვალი ყველა იმ დიდ კატაკლიზმას იტევს, რომელიც მეოცე საუკუნემ მოიტანა. ის შთაბეჭდილებები და ანალიზი, რომელსაც უკვე ხანდაზმული ფილოსოფოსი იძლევა, რა თქმა უნდა, ფასდაუდებელია და იმედი გვაქვს, ჩვენი მკითხველიც დიდი ინტერესით გაეცნობა მათ.
აჩრდილის სარედაქციო კოლეგია
„ნიუ ლეფთ რევიუ“: როგორ შეაფასებდით დღეს თქვენ მიერ ოციან წლებში დაწერილ ტექსტებს? რა კავშირი აქვს მათ ამჟამინდელ ნაშრომთან ?
გეორგ ლუკაჩი : ოციან წლებში კორში, გრამში და მე განსხვავებული გზებით ვცდილობდით, ჩავწვდომოდით სოციალური აუცილებლობის პრობლემას და მის მექანიცისტურ ინტერპრეტაციას, რომელიც მეორე ინტერნაციონალის მემკვიდრეობას წარმოადგენდა. ჩვენ მემკვიდრეობით გვერგო ეს პრობლემა, მაგრამ ვერცერთმა (ვერც გრამშიმ, რომელიც, შესაძლოა, ჩვენს შორის საუკეთესო იყო) გადავწყვიტეთ ის. ყველანი მცდარი გზით წავედით. შეცდომა იქნებოდა, ამჟამად გვეცადა და იმდროინდელი შრომები გაგვეახლებინა/აგვეღორძინებინა, თითქოს მათ დღეს რაიმე შესაბამისობა ჰქონდეს. დასავლეთში არსებობს მათთვის „კლასიკური ერესის“ მინიჭების ტენდენცია, მაგრამ ახლა ამაზე საუბარი არ გვინდა. ოციანები განვლილი ეპოქაა. ჩვენ სამოციანების ფილოსოფიური პრობლემები უნდა გვაღელვებდეს.
ამჯერად „სოციალური არსებობის ონტოლოგიაზე“ ვმუშაობ, რომელიც, ვიმედოვნებ, გადაჭრის ჩემს ადრინდელ ნაშრომებში, კერძოდ, „ისტორია და კლასობრივ ცნობიერებაში“ საკმაოდ მცდარად წარმოჩენილ პრობლემებს. ჩემი ახალი შრომისთვის მთავარია აუცილებლობისა და თავისუფლების ურთიერთობის საკითხი, ან, როგორც მე ვუწოდებ, ტელეოლოგია და კაუზალობა. ტრადიციულად, ფილოსოფოსები ყოველთვის ქმნიან სისტემას, რომელიც ერთ რომელიმე პოლუსზეა დაფუძნებული. ისინი ან აუცილებლობას უარყოფენ, ან – ადამიანის თავისუფლებას. ჩემი მიზანია, ვაჩვენო ამ ორი მხარის ონტოლოგიური შინაგანი კავშირი და უარვყო „ან-ან“ შეხედულებები, რომლითაც ფილოსოფია ტრადიციულად წარმოგვიდგენს ხოლმე ადამიანს. ჩემი ანალიზის ღერძია „შრომის“ კონცეპტი, რადგან შრომა არ არის ბიოლოგიურად განსაზღვრული. თუ ლომი თავს ესხმის ანტილოპას, მისი ქცევა განსაზღვრულია მხოლოდ და მხოლოდ ბიოლოგიური საჭიროებით. მაგრამ თუ პრიმიტიული ადამიანი დგას ქვების გროვის წინ, მან უნდა აირჩიოს ერთ-ერთი მათგანი, განსაჯოს, რომელი ივარგებს ხელსაწყოდ. ის ალტერნატივებიდან ირჩევს. ალტერნატივის ცნება ადამიანის შრომის არსის საფუძველია, რაც ყოველთვის ტელეოლოგიურია – ის სახავს მიზანს, რომელიც არჩევანის შედეგია. ის ამგვარად გამოხატავს ადამიანის თავისუფლებას. მაგრამ ეს თავისუფლება არსებობს მხოლოდ ობიექტური ფიზიკური ძალების ამოძრავებით, რომლებიც მატერიალური სამყაროს კაუზალურ კანონს ექვემდებარებიან.
შრომის ტელეოლოგია ყოველთვის კოორდინირებულია ფიზიკურ კაუზალობასთან, და, რასაკვირველია, ყოველი ინდივიდის შრომის შედეგი ნებისმიერი სხვა ინდივიდის ტელეოლოგიური ორიენტაციისთვის (setzung) ფიზიკური კაუზალობის მომენტია. ბუნების ტელეოლოგიის რწმენა იყო თეოლოგია, ისტორიის იმანენტური ტელეოლოგიის რწმენა კი – დაუსაბუთებელი. მაგრამ ყოველ ადამიანურ შრომაში არსებობს ტელეოლოგია, რომელიც განუწყვეტლივ მოთავსებულია ფიზიკური მსოფლიოს კაუზალობაში. ეს პოზიცია, რომელიც ჩემი ახლანდელი სამუშაოს ბირთვია, საჭიროებისა და თავისუფლების კლასიკურ ანტინომიას ძლევს. თუმცა ხაზი უნდა გავუსვა იმას, რომ სულაც არ ვცდილობ ყოვლისმომცველი სისტემის აგებას. ჩემი ნაშრომის სათაური, რომლის პირველ თავებს ახლა ვასწორებ, უკვე მზადაა – Zur Ontologie des Gesellschaftlichen Seins, და არა – Ontologie des Gesellschaftlichen Seins. განსხვავებას ნამდვილად მიხვდებით. ამოცანას, რომლის შესრულებითაც დაკავებული ვარ, სათანადო განვითარებისთვის ბევრი მოაზროვნის კოლექტიური შრომა სჭირდება. მაგრამ მჯერა, რომ ის გვიჩვენებს იმ ყოველდღიურობის სოციალიზმის ონტოლოგიურ ბაზას, რომლის შესახებაც ვისაუბრე.
NLR: როგორ განიხილავთ თქვენს ადრეულ შრომებს ლიტერატურის კრიტიკაში, კონკრეტულად „ რომანის თეორიას“ ? რა იყო მისი ისტორიული მნიშვნელობა ?
გ .ლ.: „რომანის თეორია“ იყო, პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში, ჩემი სასოწარკვეთილების გამოხატულება. როდესაც ომი დაიწყო, ვთქვი, რომ გერმანია და ავსტრია-უნგრეთი, სავარაუდოდ, დაამარცხებდა რუსეთს და გაანადგურებდა ცარიზმს: ეს კარგია. საფრანგეთი და ინგლისი, სავარაუდოდ, დაამარცხებდა გერმანიასა და ავსტრია – უნგრეთს და გაანადგურებდა ჰოჰენცოლერებს და ჰაბსბურგებს: ესეც კარგია. მაგრამ მაშინ ვინ დაგვიცავს ინგლისისა და საფრანგეთის კულტურისგან? ჩემს უიმედობას ამ შეკითხვაზე პასუხი არ გააჩნდა. ეს იყო „ რომანის თეორიის“ შექმნის საფუძველი. რა თქმა უნდა, ამ შეკითხვას ოქტომბერმა უპასუხა. რუსული რევოლუცია იყო ჩემი დილემის მსოფლიო-ისტორიული გადაწყვეტა. მან აღკვეთა ინგლისური და ფრანგული ბურჟუაზიის ტრიუმფი, რომლისაც მეშინოდა. მაგრამ უნდა ვთქვა, რომ „რომანის თეორია“, მის ყველა შეცდომასთან ერთად, მართლაც მოუწოდებდა, იმ მსოფლიოს დამხობისაკენ, რომელმაც ნაშრომში გაანალიზებული კულტურა შექმნა. ის ჩაწვდა რევოლუციური ცვლილების საჭიროებას.
NLR: ამავე პერიოდში, თქვენ მეგობრობდით მაქს ვებერთან. როგორ შეაფასებდით მას ახლა? მისი კოლეგა ზომბარტი საბოლოოდ ნაცისტი გახდა – როგორ ფიქრობთ, მაქს ვებერს რომ ეცოცხლა, შეურიგდებოდა ნაციონალ -სოციალიზმს ?
გ .ლ.: არა, არასოდეს. თქვენ უნდა გესმოდეთ, რომ ვებერი იყო აბსოლუტურად პატიოსანი პიროვნება. მაგალითად, მას სძულდა იმპერატორი. ჩვენთან პირად საუბარში ამბობდა ხოლმე, რომ გერმანიის დიდი უბედურება, სტიუარტებისგან და ბურბონებისგან განსხვავებით ის იყო, რომ ჰოჰენცოლერებს თავი არ მოკვეთეს. ძნელი არაა იმის წარმოდგენა, რომ 1912 წელს მსგავს რამეს რიგითი გერმანელი პროფესორი ვერ იტყოდა. ვებერი დიდად განსხვავდებოდა ზომბარტისგან. მაგალითად, ის არ წასულა დათმობებზე ანტი-სემიტიზმთან. ნება მიბოძეთ, მოგიყვეთ ერთი ისტორია, რომელიც ახასიათებს მის პიროვნებას. ერთმა გერმანულმა უნივერსიტეტმა მას თხოვა, რეკომენდაცია გაეგზავნა უნივერსიტეტის კათედრისთვის – ისინი აპირებდნენ ახალი კადრის დანიშვნას. ვებერმა მისწერა პასუხი და გაუგზავნა სამი სახელი, ხარისხის მიხედვით. შემდეგ დაამატა: ნებისმიერი მათგანი შესაფერი არჩევანი იქნებოდა. სამივე შესანიშნავია, მაგრამ თქვენ არ აირჩევთ მათ, რადგან ყველანი ებრაელები არიან. ასე რომ, მე სიას ვამატებ სამ სხვა სახელს, არცერთი არის ისე ღირებული, როგორც წინა სამი, მაგრამ თქვენ აუცილებლად აიყვანთ რომელიმეს ბოლო სამიდან, რადგან ისინი ებრაელები არ არიან. თუმცა, ამ ყველაფრის მიუხედავად, უნდა გვახსოვდეს, რომ ვებერი იყო ჭეშმარიტი იმპერიალისტი, რომლის ლიბერალიზმი, უბრალოდ, მისი იმ რწმენიდან გამომდინარეობდა, რომ სწორედაც ეფექტური იმპერიალიზმი იყო საჭირო და მხოლოდ ლიბერალიზმი იძლეოდა მსგავსი ეფექტურობის გარანტიას. ვებერი იყო ოქტომბრის და ნოემბრის რევოლუციების გაცხადებული მტერი. ის იყო არაჩვეულებრივი მეცნიერი, მაგრამ, ასევე, ღრმად რეაქციონერი. მასში მნიშვნელოვან გამოხატულებას ჰპოვებს ირაციონალიზმი, რომელიც გვიანდელი შელინგით და შოპენჰაუერით იწყება.
NLR: როგორი რეაქცია ჰქონდა მას, როცა თქვენ ოქტომბრის რევოლუციისკენ გადაიხარეთ?
გ.ლ.: ამბობენ, თითქოს ეთქვას, ლუკაჩის ცვლილება მისი რწმენის და იდეების სიღრმისეული ტრანსფორმაცია უნდა იყოს, ხოლო ტოლერთან, უბრალოდ სენტიმენტების აღრევაო. მაგრამ ამ დროიდან, მასთან ურთიერთობა უკვე აღარ მქონდა.
NLR: ომის შემდგომ პერიოდში, თქვენ ჩაერთეთ უნგრეთის კომუნაში განათლების კომისრად. როგორ შეაფასებდით კომუნის გამოცდილებას 50 წლის შემდეგ?
გ.ლ.: კომუნის ძირითადი მიზეზი იყო ვიქსის ნოტა და ანტანტის პოლიტიკა უნგრეთთან. ამ კონტექსტის გათვალისწინებით, უნგრული კომუნა შეიძლება შევადაროთ რუსულ რევოლუციას, აქ ხომ ომის დასრულების საკითხმა ფუნდამენტური როლი შეასრულა ოქტომბრის რევოლუციის განხორციელებაში. ვიქსის ნოტის მიღების შედეგი იყო კომუნა. მოგვიანებით, სოციალ-დემოკრატები დაგვიპირისპირდნენ კომუნის შექმნის გამო, მაგრამ იმ დროს, ომის შემდგომ, არ გვქონდა საშუალება, დავრჩენილიყავით ბურჟუაზიული პოლიტიკური ჩარჩოების საზღვრებში; ის აუცილებლად უნდა განადგურებულიყო.
NLR: კომუნის მარცხის შემდეგ, თქვენ იყავით კომინტერნის მესამე კონგრესის დელეგატი მოსკოვში. თუ შეხვდით ბოლშევიკ ლიდერებს? როგორი შთაბეჭდილებები დაგრჩათ მათზე ?
გ.ლ.: მომისმინეთ, თქვენ უნდა გახსოვდეთ, რომ იმ პერიოდში მე ვიყავი ერთი პატარა დელეგაციის პატარა წევრი და არა რაიმე მხრივ მნიშვნელოვანი ფიგურა. ამდენად, ბუნებრივიცაა, რომ დიდხანს არ მისაუბრია რუსული პარტიის ლიდერებთან. ლენინთან, სხვათა შორის, ლუნაჩარსკიმ წარმადგინა. მან სრულიად მომხიბლა. რა თქმა უნდა, მომეცა შესაძლებლობა, თვალყური მედევნებინა მისთვის კონგრესის კომისიაში მუშაობისას.
სხვა ბოლშევიკი ლიდერები ანტიპათეტიკურნი მომეჩვენნენ. ტროცკი დანახვისთანავე არ მომეწონა: ვიფიქრე, რომ პოზერი იყო. იცით, არის ერთი პასაჟი გორკის მემუარებში ლენინზე, რომელშიც ლენინი, რევოლუციის შემდეგ, სამოქალაქო ომის დროს, ტროცკის ბევრი ორგანიზაციული მიღწევის აღიარებისას ამბობს, რომ ტროცკის რაღაც ლასალისებური ჰქონდა. ზინოვიევი, რომლის როლი კომინტერნში უფრო უკეთ მოგვიანებით გავიაზრე, უბრალო პოლიტიკური მანიპულატორი იყო. ბუხარინის ჩემეული შეფასება შეგიძლიათ მისდამი მიძღვნილ 1925 წლის სტატიაში ნახოთ, რომელშიც მის მარქსიზმს ვაკრიტიკებ; ეს მაშინ, როდესაც ის, სტალინის შემდეგ, თეორიულ საკითხებში მთავარი რუსი ავტორიტეტი იყო. თვითონ სტალინს კონგრესზე საერთოდ ვერ ვიხსენებ – ბევრი სხვა უცხოელი კომუნისტის მსგავსად, მისი მნიშვნელობა რუსეთის პარტიაში მაშინ გაცნობიერებული არ მქონდა. დიდხანს ვესაუბრე რადეკს. მითხრა, რომ, მისი აზრით, ჩემი სტატიები გერმანიის მარტის მოვლენებზე საუკეთესო იყო, რაც კი ამ საკითხებზე დაწერილა და მათ მთლიანად ეთანხმებოდა. მოგვიანებით, რა თქმა უნდა, შეიცვალა პოზიცია, როდესაც პარტიამ დაგმო მარტის მოქმედებები და შემდეგ საჯაროდ დაესხა მას თავს. ამ ყველაფერისგან განსხვავებით, ლენინმა მართლაც უზარმაზარი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩემზე.
NLR: როგორი რეაქცია გქონდათ, როდესაც ლენინი თავს დაესხა თქვენს სტატიას პარლამენტარიზმზე?
გ.ლ.: ჩემი სტატია იყო სრულიად მცდარი და მისი თეზისები უყოყმანოდ უარვყავი. მაგრამ უნდა დავამატო, რომ ჩემი სტატიის კრიტიკამდე უკვე წაკითხული მქონდა ლენინის „მემარცხენეობის საყმაწვილო სენი კომუნიზმში“ და მისმა არგუმენტებმა სრულიად დამარწმუნა პარლამენტარული წარმომადგენლობის საკითხში. ასე რომ, სტატიის კრიტიკას ჩემთვის ბევრი არაფერი შეუცვლია. უკვე ვიცოდი, რომ სტატია მცდარი იყო. ალბათ გახსოვთ, რა თქვა ლენინმა „მემარცხენეობის საყმაწვილო სენში“, რომ ბურჟუაზიული პარლამენტები, პროლეტარული ძალმოსილებით აღძრული რევოლუციური ორგანოების, საბჭოების, დაბადებით, ბურჟუაზიული პარლამენტები, მსოფლიო-ისტორიული გაგებით, სრულიად გადალახულია, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ისინი სრულიად გადალახულია არსებული პოლიტიკური მდგომარეობის გაგებით, დასავლეთში მასები მათში (ამ პარლამენტების) ისევ დარწმუნებულნი არიან. მაშასადამე, კომუნისტებმა უნდა იმუშაონ როგორც პარლამენტებში, ასევე მის გარეთაც.
ლუკაჩის ინტერვიუ ნათარგმნია საბა კოხრეიძის მიერ შემდეგი წყაროდან: https://thecharnelhouse.org/2013/04/08/young-lukacs/?fbclid=IwAR2CMrolaEJ7DZg06o63-PGB8uVBLbnnkwpl0K072faWkB5llYM7NlAi-7M