მას შემდეგ, რაც რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტმა, ვლადიმერ პუტინმა, განაცხადა, რომ მისი ფავორიტი მოაზროვნე მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში მოღვაწე რუსი ფილოსოფოსი — ივან ილინი (1883 – 1954) იყო, ამ ფიგურის მიმართ ინტერესი ფრიად გაიზარდა.
გადაჭარბებული არ იქნება, ილინი, ზოგადად, შავბნელ რეაქციონერად, ირაციონალისტად და ნაცისტურ იდეოლოგიასთან დაახლოებულ მოაზროვნედ მოვიხსენიოთ. ამის მიუხედავად, ილინის შემოქმედებაში შესამჩნევია ჰეგელიანური ტერმინოლოგიის სიჭარბე და შეგვიძლია, ის მემარჯვენე ჰეგელიანიზმის ფართო ჩარჩოშიც მოვათავსოთ, რადგან ჰეგელის ღრმა დიალექტიკურობის მიუხედავად, რომლითაც ის ძალზედ დაუახლოვდა მატერიალიზმს, მის შემოქმედებაში ყოველთვის არსებობდა ელემენტები, რომლებითაც „მემკვიდრეებს“ შესაძლებლობას აძლევდა ირაციონალიზმის, რეაქციის გზით წასულიყვნენ; არც ივან ილინია გამონაკლისი. დიდი გერმანელი ფილოსოფოსისგან განსხვავებით, ილინის მთელი შემოქმედება ირაციონალიზმითაა გაჟღენთილი და სრულიად თავსებადია ირაციონალიზმის მთავარ კრიტერიუმებთან — ცოდნის არისტოკრატიულ-ელიტისტურ თეორიასთან, ისტორიული პროგრესის უარყოფასთან (ილინი, პირიქით, საზოგადოებრივი პროგრესის პირდაპირი მოწინააღმდეგეა), მითის შექმნასთან. მითი არ გულისხმობს მხოლოდ სიცრუის გამოგონებას, არამედ ზერაციონალური ჭეშმარიტების სიმბოლურ ფორმაში რეპრეზენტაციას, რაც ილინის შემთხვევაში ღვთით კურთხეულ ცარიზმში ვლინდება.
ივან ილინის ფილოსოფია ძირითადად მორალის ფილოსოფიაა და მისი პირდაპირი მტერი ამ სფეროში არა ბოლშევიზმი და მარქსიზმი, არამედ ტოლსტოიანელობაა, რაც შემთხვევითი სრულიად არაა. სწორედ ლევ ტოლსტოი იყო ის, ვინც მეოცე საუკუნის დასაწყისში რუსულ საზოგადოებას დაანახა ის მორალური გახრწნილობა და სიდამპლე, რასაც იმპერიის მმართველი კლასები საკუთარ წიაღში ატარებდნენ.
ჩვენმა რედაქციამ ივან ილინის შემოქმედების სქემატური ფორმით გადმოსაცემად, გადაწყვიტა ეთარგმნა თანამედროვე რუსი ისტორიკოსის, სოციოლოგისა და პოლიტიკური აქტივისტის ილია ბუდრაიტსკის ტექსტი „სიცხადის საზარელი ძალა”, რომელშიც ავტორი ზუსტად გადმოსცემს ფილოსოფოსის ძირითად თეორიულ თეზისებს, რამაც შესაძლოა, ერთგვარი გაუგებრობა გამოიწვიოს მკითხველში, რადგან ელოდებოდეს ილინის შემოქმედების პირდაპირ კრიტიკას, რომელიც პუტინიზმის ხელში ერთგვარ იდეოლოგიურ იარაღს წარმოადგენს[1] წარმოდგენილი წერილი პირდაპირი კრიტიკის ნაცვლად, მეტად განმარტებით ფუნქციას ითავებს, მაგრამ მიუხედავად ამისა, რა თქმა უნდა, მკითხველი დაინახავს იმ შავბნელ მახასიათებლებს, რომლებიც ილინის თეორიაში ხელის გულზე დევს.
მეორე მხრივ, ამ ტექსტმა შესაძლოა, ერთგვარი გამაფრთხილებელი მისია შეასრულოს: ადგილობრივ კონტექსტში, სულ უფრო თვალსაჩინო და აშკარაა სახელმწიფო აპარატის მიერ აღებული გეზი, მისი ფაშისტური, შავბნელი ლოზუნგები და „დაპირებები“, რომლებიც გლობალური ბოროტების წინააღმდეგ აღმართული მეომრის ხელს განადიდებენ, ხოლო მტრებს სიკვდილს უქადიან. წინამდებარე ტექსტში მკითხველი ბევრ პასაჟში ამოიკითხავს მორალის, ტრადიციების, გაურკვეველი ერთობის დაცვისაკენ ძალადობრივი მოწოდებების შესახებ, რაც შეიძლება, ჩვენს წინაშე არსებული სინამდვილის ალუზიადაც კი მოგვეჩვენოს.
აჩრდილის სარედაქციო ჯგუფი
ივან ილინი პუტინური სახელმწიფოს ყველაზე ციტირებადი ფილოსოფოსია. ბოლო ათწლეულის განმავლობაში, მის გამონათქვამებს ხშირად ვაწყდებით ჩინოვნიკების გამოსვლებში, საზოგადოებამცოდნეობის სასკოლო კურსებში, თუ საგანმანათლებლო გამოფენებზე „ისტორიული რუსეთის“ მემკვიდრეობის აღდგენას რომ ეძღვნებიან. ილინის მემკვიდრეობას — რომელსაც მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის (МГУ) რექტორმა, სადოვნიჩმა, უწოდა „ცოცხალი წყალი, რომელიც აღადგენს ერს“ — ბეჯითად სწავლობს რუსული ფილოსოფიის მრავალი კათედრა. თავად პრეზიდენტმა ილინი არაერთხელ გამოიყენა თავის პროგრამულ გზავნილებში.
პროპაგანდისტულ სივრცეში გაფანტული ილინის ციტატები შეკვეცილია, ისინი ჯდება მკაცრი და დიდაქტიკოსი სახელმწიფო მოღვაწის სახეხატში, რომელსაც სწამს კერძოსთან მიმართებით საერთო ინტერესების ორგანული უპირატესობის, რუსეთის განსაკუთრებული გზისა და გარეგანი საფრთხეების წინაშე ნაციონალური ერთობის. მაგრამ ილინის ფიგურა, როგორც ბოლშევიზმთან შეურიგებელი მებრძოლისა და თეთრი ემიგრაციის ერთ-ერთი საკვანძო იდეოლოგისა, აშკარა აზრობრივ წინააღმდეგობაში მოდის საბჭოთა და ანტისაბჭოთა „ეროვნული შერიგების“ მოტივთან, რომელიც გადამწყვეტი მნიშვნელობის უნდა გახდეს რევოლუციის ასი წლის თავის ოფიციალური აღნიშვნისას. შემთხვევით არ არის, პუტინმა ბოლო მიმართვაში, ილინის ნაცვლად, გამოიყენა ალექსეი ლოსევის გამოთქმები.
ჩემი ვარაუდით, ილინი მნიშნველოვანია რუსული მმართველი ელიტისთვის, პირველ რიგში, როგორც არა პოლიტიკის, არამედ — როგორც მორალის ფილოსოფოსი. ილინი, როგორც კედლის გაზეთებისთვის პატრიოტული ციტატების წყარო, პუტინის უწყებებისთვის მეორეხარისხოვანია, თუმცა როგორც ავტორი, ის უნიკალურია დღევანდელ რუსეთში არსებული წესრიგის თანმიმდევრული ეთიკური ლეგიტიმაციისთვის. ილინის სწავლების მიხედვით, სუბსტანციურ სიკეთეს, ღვთაებრივი „სიცხადის ძალას“, მიემართება ამ სისტემის ყოველი ელემენტი — ციხის ზედამხედველი, პროკურორი თუ ფსბ-ს გენერალი — პირადი მოტივებისგან დამოუკიდებლად. რადგანაც ძალოვანები შეადგენენ პოლიტიკური და ეკონომიკური ძალაუფლების ცენტრალურ შემადგენელ ნაწილს, მათი მსოფლმხედველობა საზოგადოებისთვის, უმეტესად, „საღი აზრის“ ადგილს იკავებს, რაც სოციალური ერთობის მოჩვენებითობას ქმნის.
ეს, რა თქმა უნდა, იმას არ ნიშნავს, რომ ყველა ძალოვანი ვალდებულია მუდმივად გადაიკითხოს ივან ილინის ტექსტები. უფრო მეტად, ილინის კონცეფცია ქმნის „სტილს“, რომლის ფრაგმენტები უშუალოდ წყაროდან მოწყვეტილად, ცნობიერებაში კვლავიწარმოება, როგორც ჩადენილი ქმედებების გამართლება და მონანიება. ეს, შეიძლება ითქვას, მორალური „დიდი ძრავია“, რომელსაც მოქმედებაში მოჰყავს „მცირე ძრავები“.
თავისი ეპოქის ძალადობის ფილოსოფოსი
1925 წელს გერმანიაში მცხოვრები (გადასახლებული ცნობილი „ფილოსოფოსთა ხომალდით“) ივან ილინი, აქვეყნებს წიგნს „ბოროტებასთან ძალით დაპირისპირება“. ეს ტექსტი წარმოადგენს არა მხოლოდ ტოლსტოიანელობის ვრცელ კრიტიკას, არამედ, ასევე, ავტორიტარული მართლმადიდებლური სახელმწიფოს დასრულებულ მორალურ ფილოსოფიას, რომელშიც სულიერისა და პოლიტიკურის ერთიანობა მიიღწევა. ეს ერთიანობა, ილინისთვის ტრაგიკულია, რადგანაც სახელმწიფო, რომელიც წარმოადგენს „სიკეთის ორგანოს“, ამ სიკეთის არა მხოლოდ იდენტური არაა, არამედ, ასევე, მუდმივად მოითხოვს ძალის გამოყენებას, წამებასა და სიკვდილით დასჯას.
სიკეთისთვის მსახურება თავად არ წარმოადგენს სიკეთეს, მაგრამ ეჭვგარეშე გააჩნია კეთილი მიზანი. ეს ტრაგიკული წინააღმდეგობა განსაზღვრავს, როგორც მართლმადიდებელი მეომრის პირად გზას, ასევე, ეპოქის ისტორიულ შინაარსს — „მრისხანე და საბედისწერო მოვლენები თავს დაატყდა ჩვენს… სამშობლოს“, რომლებიც „მცხუნვარე და განმწმენდელი ცეცხლით აღწევენ ჩვენს სულებში“.
ილინი ქმნის თავის მართლების ვერსიას ათწლეულში არსებულ ძალადობაზე, როდესაც ბრძოლა წითლებსა და თეთრებს, რევოლუციასა და კონტრრევოლუციას შორის ტოვებს რუსეთის ნაციონალურ საზღვრებს და ხდება გლობალური — ერნესტ ნოლტეს ცნობილი განსაზღვრების მიხედვით — „ევროპული სამოქალაქო ომი“. ილინის პოზიცია ამ ომში მკვეთრად გამოხატულია — „თეთრი მეომრები“ განასახიერებენ „მართლმადიდებლურ რაინდულ ტრადიციებს“, ვისზეც დაკისრებულია სახელმწიფოებრივი აუცილებლობის სიმძიმე იმ ეპოქაში, როდესაც თავად სახელმწიფო და მის მიერ განსაზღვრული საზოგადო ერთობა გამქრალია.
ეს დანაკარგი, უმთავრესად, წარმოადგენს მორალური დაცემის შედეგს, რისი საფუძველი განათლებული კლასის „მორალური ჰედონიზმია“, რომელმაც დაივიწყა მიზანი წმინდა საშუალების გამო. კანონი, რომელიც უზრუნველყოფდა, პირველ რიგში, სიკეთის უპირატესობას ბოროტებაზე, მოისპო და ფეხი იდგამს კანონზე უფრო მაღლა მდგომი სიყვარულის გამანადგურებელი ძალა.
ამ ძალის წინ დგას არა მხოლოდ სახელმწიფო-პოლიტიკური, არამედ სულიერი ამოცანაც: ჭეშმარიტი ქრისტიანობის გამარჯვება წარმოსახვით, პაციფისტურ, უნებისყოფო, გააზრებულ თუ გაუაზრებელ წამქეზებელ ბოროტებაზე. სწორედ ამიტომ, ილინის კრიტიკის ცენტრში იმყოფება ლევ ტოლსტოის სწავლება ბოროტებასთან ძალით არ-დაპირისპირების შესახებ. ტოლსტოიანელობა, რომელმაც, თითქოსდა, სრულიად დაკარგა მნიშვნელობა 1920-იანი წლების შუა პერიოდში, წარმოადგენს საფრთხეს თავისი არსით, როგორც ავტონომიური პიროვნების ზნეობრივი იდეა. ეს იდეა ილინის წიგნში გარდაიქმნება, ფაქტობრივად, ინდივიდუალისტური „ნეგატიური თავისუფლების“ სინონიმად, რაც ლიბერალური დემოკრატიის პრინციპია და რომელიც უმწეოა მოახლოებული ბოროტების პირისპირ.
ილინი, ამ მხრივ, უნდა განვიხილოთ, როგორც თავისი ეპოქის ერთ-ერთი მოაზროვნე, რომელიც ძალადობის როლის გადააზრებაზეა კონცენტრირებული; ისევე, როგორც ვლადიმერ ლენინი, ჟორჟ სორელი, კარლ შმიდტი და ვალტერ ბენიამინი. მსგავსი შედარება, რა თქმა უნდა, მოითხოვს დამოუკიდებელ ანალიზს, მაგრამ ავღნიშნავ იმას, რომ ილინის მიერ გაგებული ძალადობა სრულად შეესაბამება იმას, რასაც ბენიამინი „მითიურ“ ძალადობად განსაზღვრავდა, ე.ი. ძალაუფლების აღდგენა კანონის ლოგიკის მიღმა.
სიკეთესა და ბოროტებაზე
დროა, განვსაზღვროთ ილინისთვის ამ პრინციპული მნიშვნელობის კატეგორიების შინაარსი. ილინისთვის ბოროტება არის ყოველი ადამიანის შინაგანი სულიერი მიდრეკილება, რომელსაც მარტოოდენ პირადი, თვითნებური ხასიათი აქვს. ბოროტება სულში აღწევს შეუმჩნევლად და გარეგანი ქმედებების საშუალებით მხოლოდ თანდათანობით ვლინდება. პრობლემა იმაში მდგომაროებს, რომ ამ ქმედებების ბოროტებად იდენტიფიცირება თავად ადამიანს არ შეუძლია, არამედ, პირიქით, ის უმეტესად განიხილება, როგორც იძულებისა და კონტროლისგან ინდივიდუალური თავისუფლების საზღვრის დემონსტრირებად და გაფართოებად. ეს სხეულიდან თვითნებურად მომდინარე წმინდა ბატონობაა, რომელიც „ზუსტად გამოხატავს და სწორად გადმოსცემს მის სულს, მთელ მის გაუაზრებელ მდგომარეობაში“. თუკი სიკეთე გააზრებულია, ბოროტება გაუაზრებელია, ის შეიცნობა გარშემომყოფების მიერ, მაგრამ შეუმჩნეველი რჩება თავად ბოროტმოქმედისთვის.
აუცილებელია მუდმივი მუშაობა საკუთარ თავზე, რათა შენს პიროვნებაში ამაღლდე საკუთარ თვითნებობაზე და მიემართო „ობიექტურ სრულყოფილებას“, უნარს, გაზომო „ცხოვრებისეული შინაარსი მისი ნამდვილი ღვთაებრივი საზომით (ჭეშმარიტებით, მშვენიერებით, სამართლიანობით, სიყვარულით, გმირობით)“. თვითნებურის დათრგუნვა ობიექტურისა და ნამდვილის სასარგებლოდ მოითხოვს ნების გამოვლენას, გაძლიერებას „ინდივიდუალური კრემლის კედლების, რომლის შენებაშიც მდგომარეობს ადამიანის სულიერი აღზრდა“.
იმ მომენტში, როცა ემხობა სახელმწიფო — ძირი ეთხრება სუბსტანციურის არსებობის საფუძვლებს, იმპერსონალურ სიკეთეს და, პირიქით, ბოროტება ხდება გარეგანი, ხილვადი და მოზეიმე. ის სცილდება პირად საზღვრებს და „სამყაროს მის სულიერ ბუნებას“ წარუდგენს.
მაშასადამე, გააზრებული შინაგანი შრომა არასდროსაა საკმარისი, რადგან პირადი თანაფარდობა სიკეთესა და ბოროტებას შორის განისაზღვრება სხვათა აქტიური ქმედითი ნებით. ტოლსტოის მსგავსად, იმის მტკიცება, რომ ადამიანზე არ შეიძლება ზეწოლა და უმჯობესია, დავტოვოთ ის პირისპირ საკუთარ შინაგან მორალურ ბრძოლაში, ნიშნავს თავად ავარიდოთ თავი ბრძოლას, პასიურად თვალი დავხუჭოთ ბოროტების გამოვლინებაზე მოყვასში. სიკეთის ბოროტებასთან შეტაკებისას, ჩვენ არასდროს ვართ მარტო, არამედ, გვინდა ეს თუ არა, ვეკუთვნით სამყაროს. შეუძლებელია, ვეწეოდეთ შინაგან ბრძოლას სხვისთვის ბრძოლაში მონაწილეობის გარეშე. აქტიური, ძლიერი ნებისყოფის ამსახველი პასუხი სხვა პიროვნების თვითნებობაზე წარმოადგენს არა არჩევანის საკითხს, არამედ აუცილებლობას და ვალდებულებას, საკუთარ თავში სიკეთის გამოვლინებას.
დავალდებულება და იძულება
სწორედ ამიტომ, მსგავს ზემოქმედებას, ილინის მიხედვით, არ უნდა ეწოდოს ძალადობა, რადგან მასში არ უნდა იყოს პირადი თვითნებობის, შურისძიების გრძნობა ან „ბოროტებით შეპყრობილობის“ ადგილი. რა თქმა უნდა, სხვისი მიდრეკილება სიკეთისაკენ („სიცხადის ძალისკენ“) შეიძლება იყოს ნებაყოფლობითი. ბოროტების გარეგნულად გამომვლენი ადამიანი შეიძლება დაარწმუნო, აუხილო თვალები მისი ქმედებების ნამდვილი არსის დასანახად. ამ შემთხვევაში, ზემოქმედება იქნება „ორგანულად თავისუფალი“, ე.ი. მიღებული და გაგებული სხვის მიერ. მაგრამ თუკი ეს გააზრება არ ხდება, სიკეთის სასარგებლო მოქმედება გარდაუვლად ხორციელდება სხვისი სურვილის საწინააღმდეგოდ, მისი ნამდვილი ნების გამოვლენითა და გაუაზრებელი წინააღმდეგობის გადალახვით. ილინი ამ აზრს გამოხატავს ჰეგელის ფილიგრანული ფორმულით – „ნება სხვისი ნებებისადმი უნებისყოფოს ეხმარება განახორცილოს თავისი ნების აქტი“.
იწყება ის, რასაც ილინი უწოდებს „იძულებას“, ე.ი. „ნების დაკისრება ადამიანის შინაგან და გარეგან შემადგენლობაზე, რომელიც მიმართავს არა <…> უშუალოდ სულის მიერ დაძალებულის სიყვარულით მიღებას, არამედ, ცდილობს, აიძულოს ან დააბრკოლოს მისი საქმიანობა“. ამასთან ერთად, მნიშვნელოვანია, რომ იძულება ზემოქმედებდეს ბოროტების გააზრებაზე თავის ობიექტში და არ შეიზღუდოს გარეგნული, ფორმალური თანხმობით. აი, ასე წერს ამის შესახებ ივან ილინი: „ყოველ მსგავს ზემოქმედებას უცხო სხეულზე აქვს გარდაუვალი ფსიქიკური შედეგები დაძალებულზე — დაწყებული არასასიამოვნო შეგრძნებებითა (ბიძგისას) და ტკივილის შეგრძნებით (წამებისას) <…> გასაგებია, რომ დაკავებით, შეპყრობით, ტანჯვით, ადამიანს არ შესწევს ძალა შიგნიდან განკარგოს სხვა, ჩაანაცვლოს სხვისი ნება თავისი ნებით“. წმინდა ფიზიკურ დავალდებულებას შედეგად აქვს პირმოთნეობა და არა შინაგანი დარწმუნება. სწორედ ამიტომ, შერწყმული უნდა იყოს ფსიქოლოგიური ზემოქმედება ფიზიკურთან, სხეულის გარეგანი დაუცველობის გამოყენება შინაგანი გააზრების იძულებითვის.
შემდგომ ეტაპზე სიკეთე უკვე წარმოდგება წმინდა ფიზიკურ ძალად – გარეგნული, ბოროტების აგრესიულ გამოვლენის ეტაპზე, რომელიც აუცილებელია დაუყოვნებლივ შეჩერებულ იქნეს. იქ, სადაც ადამიანი „ძლიერია ბოროტებაში“, საზოგადოებრივად ორგანიზებული ფსიქიკური იძულება, გამოხატული კანონისა და ავტორიტების ფორმით, უკვე უძლურია. ბოროტებისადმი წინააღმდეგობის გაწევა ვალდებულებად იქცევა, ე.ი. — სიკეთის აქტიური გამოვლენა ყოველი „სულიერად ჯანმრთელი ადამიანის“ მხრიდან. თავის კეთილ ნებას ის მიმართავს ბოროტის სხეულისკენ, როგორც ბოროტების უშუალო ინსტრუმენტისკენ. ამ გზაზე არ ღირს თავის შეკავება, რადგან „ღვთისმოსავის თრთოლა ბოროტმოქმედის სხეულისადმი და არა ღვთის სახის წინაშე <…> არის მორალური მიკერძოებულობა, სულიერი სიმხდალე, უნებისყოფობა, სენტიმენტალური ცრურწმენა“, „რაღაც ფსიქოზით სულის ჯანმრთელი და მართალი იმპულსის შემზღუდველი “.
ეჭვგარეშეა, რომ „მართალია ის, ვინც უფსკრულიდან გამოათრევს მგზავრს, გამოგლეჯს შხამიან ბოთლს გამძვინვარებულ თვითმკვლელს, იარაღზე აუკრავს ხელს უკვე მიზანგასწორებულ რევოლუციონერს <…> ტაძრიდან გააგდებს მკრეხელ ურცხვებს“. არც ერთ ამ ნაბიჯში არაა ბოროტება ან პირადი ინტერესი, მათ ამოძრავებს მარტოოდენ „ნამდვილი ნება, რათა არ დაუშვას ბოროტების გასაგნება“. ამ ნების მიმართ მოთხოვნილება დგება მაშინ, როდესაც სამართლებრივი დავალდებულება აღარ მუშაობს, ხოლო შეგონებამ აზრი დაკარგა. ამ უპირატესი კანონის ძალას ეწოდება სიყვარული.
სიყვარული სიკვდილზე ცივია
სიყვარული, როგორც სულიერების და სრულყოფილების მამოძრავებელი ძალა, სრულიად საწინააღმდეგოა თვითნებური სიყვარული-სურვილისა, ისევე როგორც მორალურ-ჰედონისტური სიყვარული-სიბრალულისა. თვითნებური სიყვარული და ყალბად გაგებული „მოყვასის სიყვარული“ თავის თავთან მიმართებით ობიექტს განიხილავს, როგორც ავტონომიურს, გარეგანს. სიყვარულის ეს ობიექტი განურჩევლად მიიღება, როგორც უნიკალური ნაერთი კეთილისა და ბოროტი თვისებებს, როგორც ტანჯვისგან დაცული სხეული. ასეთ სიყვარულში არ არის ჭეშმარიტება, რომელიც ვალდებულია განხორციელდეს, არ მოიპოვება სულიერი საგანი, რომლისკენაც სიყვარულია მიმართული.
ტანჯვისგან სრულად განთავისუფლება წარმოადგენს ფუნდამენტურად ყალბ საქმეს, რადგან „ ტანჯვის არსი მდგომარეობს იმაში, რომ ადამიანს <…> დახურული აქვს გზა უღირსი სიამოვნებებისადმი“. ტანჯვა გააზრების გარდაუვალი შედეგია, ისაა „ნებისა და სულის წყარო, განწმენდისა და ხედვის საწყისი, ხასიათისა და დაბრძენების საფუძველი“. სიყვარული, რომელიც მხოლოდ თანაუგრძნობს და ტანჯვისგან განთავისუფლებით იკვებება, სულიერად უსინათლოა. იგი ისწრაფვის, მყვარებელი გააიგივოს სიყვარულის ობიექტთან თავად ამ ობიექტის შინაარსის მხედველობაში მიღების გარეშე.
ასეთ სიყვარულს არ გააჩნია შინაგანი სიმართლე, არც სწრაფვა; იგი „არ ემსახურება, არამედ სიამოვნებას იღებს, არ აშენებს, არამედ იფიტება“. მხოლოდ სულიერი ძალა, „ინსტინქტი სრულყოფილებისკენ“, უხსნის „ადამიანს სიყვარულის ნამდვილ საგანს“. იგი იწყება ღმერთის სიყვარულით და შემდგომ გადადის ადამიანში „ღვთაებრივი საწყისის“ სიყვარულში. ასეთი სიყვარული უკვე აღარ ემორჩილება „სენტიმენტალური ჰუმანიზმის ცდუნებებს“ და „არ ზომავს ადამიანური სიცოცხლის სრულყოფილებისკენ მისწრაფებას მხოლოდ ცალკეული ადამიანისა ან ადამიანთა მასის ბედნიერებით დაკმაყოფილებით“. ამ სიყვარულს ხელეწიფება უმაღლესი გაგება იმისა, თუ რატომ „შეუძლია ავადმყოფობას იყოს უკეთესი ჯანმრთელობაზე, მორჩილებას — ძალაუფლებაზე, სიღარიბეს — სიმდიდრეზე“, ხოლო „ღირსეულ სიკვდილს —სამარცხვინო სიცოცხლეზე“.
სენტიმენტალურ თანაგრძნობასა და მასების მატერიალური ბედნიერების სულიერებადაკარგულ პროექტებს საჭიროა, დაუპირისპირდეს ნამდვილი, „სიყვარულის უარმყოფელი სახე“. უარმყოფელი სიყვარული არ განიჭებს ბედნიერებასა და სიმშვიდეს, არამედ მოაქვს წამება, რასაც სიყვარულის ობიექტთან მიმართებით მუდმივად მოითხოვს იძულება და დავალდებულება. უარმყოფელი სიყვარული — დინამიკური ურთიერთობაა სიცხადესა და თვითნებობას, არასრულყოფილ რეალობასა და ღვთაებრივ გაგებას, ბოროტებასა და სიკეთეს შორის. ასეთი დინამიკა ნიშნავს „თანდათანობით მოშორებას იმისა, ვისაც უყვარს, იმისგან, ვინც კარგავს უფლებას სრულ სიყვარულზე“. თავისი თანმიმდევრულობით (რაც, ჰეგელიანური დიალექტიკის მიხედვით, ნიშნავს უარყოფის გზით განხორციელებას) ეს სიყვარული ობიექტთან მიმართებით გამოხატავს „მიუღებლობას, თანაგრძნობის არქონას, გულისტკივილს, საყვედურს, შეუპოვრობას, ფსიქიკურ იძულებას, ფსიქიკური ტანჯვის მიყენებას, სიმკაცრეს, აღშფოთებას, ბრაზს, ურთიერთობის გაწყვეტას, ბოიკოტს, დავალდებულებას, ზიზღს, უპატივცემულობას, მდგომარეობაში შესვლის შეუძლებლობას, ძალდატანებას, შეუბრალებლობას, სიკვდილით დასჯას“.
მაშასადამე, იმისთვის, რათა რეალურად შეეწინააღმდეგო ბოროტებას, სიყვარული უნდა იყოს შეზღუდული და სახეცვლილი, ის უნდა გადაიქცეს გმირობის გზად, „უსიხარულოდ და მტანჯველად“. მხოლოდ ამ გზით — ხილვადობის უარყოფა ობიექტის გულისთვის, სხეულის უარყოფა სულის გამო — ხდება სიყვარული „უზენაესი საფუძველი ადამიანის მიერ ბოროტებასთან წარმოებული ომისა“. ზინაიდა გიპიუსმა ივან ილინის წიგნზე რეცენზიაში შენიშნა, რომ ყველგან, სადაც ის წარმოთქვამს სიტყვა „სიყვარულს“, უმჯობესი იქნებოდა შეეცვალა ის სიტყვა „სიძულვილით“. მსგავსი დამოკიდებულების ემოციური გაზიარების მიუხედავად, ღირს შეკამათება, რადგან ილინისთვის, სიყვარულის უმაღლესი, უარმყოფელი და დამსჯელი გამოხატულება უპირისპირდება სიძულვილს, როგორც თვითნებურ, ბრმა ძალას.
მსგავსი სიყვარულის მტანჯველი ძალა მდგომარეობს იმაში, რომ თავისი ობიექტის მოკვლის მიუხედავად, მოსიყვარულე იაზრებს თავის გრძნობას, რაც ნიშნავს იმას, რომ სიყვარულის ობიექტი მის უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე უყვარს და საკუთარ გულში არ ტოვებს ადგილს სენტიმენტალური თანაგრძობისთვის და არც აფექტური სიძულვილისთვის. ილინი აღნიშნავს, რომ სიყვარული ქმნის უფლებრივი გააზრების არსს, მის შინაგან შინაარსს. თუკი კანონი იზღუდება იძულებით, ბოროტების გარეგანი გამოვლენის გამო გარდაუვალი სასჯელის შეხსენებით, სიყვარული არ ჩერდება ფიზიკური ძალის, წამებისა და სიკვდილით დასჯის წინაშე. ილინის „უარმყოფელი სიყვარული“ შეიძლება, შეედაროს იმას, რასაც ვალტერ ბენიამინი უწოდებდა “სამართალდამდგენ ძალადობას“.
მორალური უმრავლესობა
წესრიგის სულის დამადასტურებელი სიყვარული, რომელიც წესრიგზე უპირატესია, ხდება დამაკავშირებელი ურთიერთობა პიროვნებასა და სახელმწიფოს, საზოგადოებასა და ძალაუფლებას შორის. რადგან ეს სიყვარული მიემართება სიყვარულის საგანს და არა მის გარეგან გამოხატულებას, ის განსაზღვრავს მთლიანად გაცნობიერებული ქრისტიანისა და პატრიოტის ურთიერთობას სხვასთან: მას უყვარს თავისი ოჯახი, სახელმწიფო და თანამოქალაქეები. თითოეულ ამ ურთიერთობაში უარყოფის საზომი, რა თქმა უნდა, განსხვავებულია, მაგრამ თავად მისი პრინციპი, შინაარსი უცვლელი რჩება.
გაცნობიერებულ მოქალაქესა და მორწმუნე ადამიანს სიყვარული ამოძრავებს ყველაფერში, ის არაფრისადმია გულგრილი. მას არ შეუძლია, ყალბი პატივისცემით შეზღუდოს საკუთარი სიყვარულის ძალა სხვისი თვითგამოხატულების წარმოსახვითი უფლებების წინაშე. მაშ, არაცნობიერის ბოროტი ძალა, რომელიც სიკეთისაკენ აქტიური ნებით შეკავებული არ არის, ისწრაფვის, საკუთარი თავი გამოავლინოს, იწვევს „სხვა სულიერთა ცხოვრებაში გაუცნობიერებელი რეპროდუქციის მთელ სისტემას, ნახევრად ცნობიერ მიბაძვასა და საპასუხო დეტონაციას“. თავის მხრივ, მოქალაქეები დაკავშირებულები არიან ერთმანეთთან არამხოლოდ გარეგნული თანასწორობით კანონის მიმართ, არამედ ასევე „ურთიერთაღზრდის ვალდებულებით“, რომელიც სიკეთესა და ბოროტებაში ურთიერთდამოკიდებულებას შეესაბამება. ასე რომ, ვერაფერი ასაბუთებს ცალკეული პიროვნებათა პრეტენზიებს, „მიენიჭოს უპირატესობის უფლება“ თავისი შეუზღუდავი არაცნობიერის გამოხატულებისთვის. ისინი მზად არიან, გაუგზავნონ „სხვებს წმინდა ბოროტება“, მაგრამ არ არიან მზად „მიიღონ მათ მიმართ გამოგზავნილი პასუხი სიკეთის იძულებითი ზემოქმედების სახით“.
სახელმწიფოს, ეკლესიისა და საზოგადოების ორგანული ერთიანობა სიკეთესადმი ქმნის კეთილგანწყობის ერთობას, ორმხრივი კავშირის გრძნობა მიუთითებს ადამიანებს მათ „საერთო სულიერი მიზანზე“. ილინი იძლევა საზოგადოებრივი შეთანხმების საფუძველს, რომელშიც „ძალაუფლება (საეკლესიო ან სახელწმიფოებრივი) ადასტურებს თავისი სახით საერთო საღვთო მიზნის, სიკეთის, სიწმინდის ორგანოს და ამიტომაც, მთელ თავის მსახურებას სჩადის მისი პირითა და სახელით“.
თუკი რუსოს „საზოგადოებრივ კონტრაქტში“ ხალხი უმრავლესობის აზრის საშუალებით იგებს საკუთარი ნების შინაარს, ილინის ვერსიაში იგი ხდება ღვთაებრივი ნების დამადასტურებელი. მაშასადამე, ძალაუფლების ყოველი გამოვლინება სიკეთეა, მისი ხელშეწყობა კი, საკუთარ თავსა და სხვებში არსებული სიკეთის დახმარების ტოლფასია. როგორც ილინი წერს, „ასეთ სამართლებრივ ცნობიერებაში, სახელმწიფოს მხრიდან ადგილი არა აქვს უსამართლობას; ის სამართლიანია თავის პრინციპში, მაშინაც კი, როდესაც კონკრეტულ შემთხვევაში ცდება“. და, პირიქით, აქტიური, სიყვარულის უარმყოფელი ძალა მის მატარებელს, გაცნობიერებულ მოქალაქესა და პატრიოტს, აძლევს შესაძლებობას, წინ უსწრებდეს ხელისუფლების ქმედებას, ფიზიკურად შეაჩეროს იქ, სადაც ხელისუფლებას მხოლოდ იძულება და შენიშვნების მიცემა შეუძლია.
ასეთ კეთილგანწყობილ კავშირში აქტიური მოქალაქე ფორმალურად კი არ მიჰყვება ხელმძღვანელთა ინსტრუქციებს, არამედ შეუძლია ხაზებს შორის წაკითხვა და მათი სულისკვეთების გაშინაგანება. ან, როგორც ამას დაზუსტებით წერს ილინი, „კავშირის ყოველ წევრს შესწევს ძალა და ვალდებულიცაა, იგრძნოს, რომ მისი ნება და ძალა მონაწილეობს ცენტრალური მთავრობის ბრძოლაში ბოროტების საწყისთან და მის მატარებლებთან“. ამ გზაზე თითოეული ცალკეული მოქალაქე სიკეთისთვის მებრძოლად გრძნობს თავს, რადგან „საზოგადოებრივი აზრი ( როგორც მის გაფანატულ, ისე კონცენტრირებულ მდგომარეობაში) მხარს უჭერს მას თანაგრძნობითა და ხელშეწყობით“.
ილინის სახელმწიფო არ იაზრებს თავის თავს პროგრესის ინტრუმენტად (როგორც ამას აკეთებდა, მაგალითად სტალინური ტოტალიტარიზმი), არ აღზრდის ახალ ადამიანს, მაგრამ ძველი მოჰყავს შესაბამისობაში მის დანიშნულებასთან და ისტორიულ მიკუთვნებულობასთან (როგორც რუსი, მოქალაქე, მართლმადიდებელი და ა.შ.). საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ქრისტიანულ მონარქიაში მიღწეული ეს ერთობა, ილინის ეპოქაში განადგურებული აღმოჩნდა. მატერიალურად გაგებული თანასწორობის მორჩილმა, თანაგრძნობისა და თვითნებობის ადეპტებმა კარი გაუღეს აქტიურ ბოროტებას, რომელმაც მიიღო ზეპიროვნული, მასობრივი ხასიათი.
აუცილებელი მორალური განახლება, სისუსტისა და ყალბი ღირებულებების გადალახვა, რომელმაც შესაძლებელი გახადა ბოროტების არსებული ტრიუმფი, მიიღწევა მხოლოდ მეომრის მორალის გააზრებით. მეომრის, რომელიც ხელში იღებს თავის შემმუსვრელ მახვილს ღმერთისა და სიკეთის სახელით. თავის მრავალ პოლიტიკურ ტექსტში ილინი საუბრობდა გარდამავალი „ნაციონალური დიქტატურის“ აუცილებლობაზე, რომელსაც შესწევს ძალა აღადგინოს დანგრეული წონასწორობა ორგანული, კეთილგანწყობილი, მართლმადიდებლური მონარქიის დაბრუნებამდე. ამ წონასწორობის აღდგენა მოითხოვს მახვილის ამღების სწორ თვითცნობიერებას; კერძოდ, შინაგანი გადაწყვეტილების მიღებას მთავარ მორალურ კითხვაზე: შეიძლება თუ არა უკეთური საქმეების ჩადენა თავად სიკეთისათვის?
მეომრისა და ბერის კავშირი
გარეგან ბოროტებასთან ბრძოლა, როგორც უკვე ცხადია, არ უნდა შეჩერდეს ფიზიკური ძალადობისა და მკვლელობის წინაშე. სხეული, როგორც შესაძლო ბოროტების ორგანო, არ წარმოადგენს გადაულახავ წინააღმდეგობას სულის დამკვიდრებისათვის. მაგრამ საკითხი შემდეგნაირად დგას; არაა აუცილებელი, სიკეთის ცალკეული მებრძოლი, სრულად კეთილი იყოს. უფრო მეტიც, ბოროტებასთან ბრძოლის გზაზე ის სჩადის ქმედებებს, რომლებიც უმართებულოა. „ბოროტების საწყისი სწორედ მასშია <…> და ჯერ კიდევ მისი სრული გადალახვისგან შორს მყოფი“, მეომარი „ვალდებულია დაეხმაროს სხვებს <…> და ჩაახშოს საქმიანობა“ იმათი, ვინც უკვე „დანებდა ბოროტებას და ეძებს საყოველთაო დაღუპვას“. ის იაზრებს საკუთარი შინაგანი ბოროტების საფრთხეს. სამართლიანობისთვისა და სიკეთის მთლიანობის მისწრაფებისთვის საკუთარი თავის მსხვერპლად შეწირვის შემდეგ, ის ისწრაფვის, დაეხმაროს სხვებს. ასეთი გზა უსამართლოა, მაგრამ არა ცოდვილი, რადგანაც მეომარი იაზრებს საკუთარ უსამართლობას და გარდაუვალ მსახურებად იღებს მას. უფრო მეტიც, სხვების დახმარებისას, საკუთარი ზნეობრივი სიწმინდის ხარჯზე, მართლმადიდებელი მეომარი იწვევს საკუთარ თავში სიკეთის საწყისის ნებაყოფლობით გაძლიერებას. „ის გონებითა <…> და საქმით იღებს სიყვარულის არასრულყოფილებას საკუთარ თავში“ და აღმოფხვრის მას ბოროტებასთან ბრძოლაში“.
უარმყოფელი სიყვარული — რომლის იარაღად ნებაყოფლობითად გამხდარა სახელმწიფო საქმის დამსჯელი მსახური — თავად წარმოადგენს სიყვარულს, რომელიც „დამცრობილი, დეფექტურია <…> და უარყოფითად მიემართება თავად ბოროტმოქმედს“. მაგრამ ეს დეფექტურობა შედეგია ბოროტების არსებობისა სამყაროში, რომელთანაც ბრძოლა აუცილებელია. საერთო საქმისთვის უარმყოფელად მოსიყვარულე მებრძოლი სჩადის ძალადობასა და უსამართლობას არა სურვილით (ამ შემთხვევაში ის მხოლოდ გაბრაზებული იქნებოდა), არამედ — აუცილებლობით. სახელმწიფო ნების იარაღად მოქმედებისას, გააზრებულად, ყოველ ნაბიჯში, მისი შინაარსისდა მიუხედავად, ის რჩება „ობიექტურად კეთილად“. ასეთი მებრძოლი ეჩვევა „ ცხოვრებას სიყვარულის არა ნათელი, არამედ მუქი შუქებით, რომლის გამოც ის ხდება უფრო სასტიკი, მკაცრი, მკვეთრი და მარტივად ვარდება გაქვავებულ შეუპრობაში“. ამაში მდგომარეობს მსახურების სიმძიმე; რა დროსაც მეომარი უკან იხევს სუბსტანციური სიკეთიდან თვითნებური შებრალების მხარეს, ის რისკავს თავისი საქმის ღალატს, სიკეთის ფორმით ბოროტების ცდუნებაში ჩავარდნას. მაშასადამე, სიკეთის ინტერესებისათვის ძალადობის გამოყენება არა მხოლოდ მორალურად მისაღებია, არამედ აუცილებელიც. ეს არის არა შესაძლებლობ ა, არამედ გმირული ვალი. ან როგორც ზუსტი ფორმულირებით გადმოსცემს ილინი, „მახვილის გამოყენების აუცილებლობა მისი დასაშვებობის კრიტერიუმია“.
მეომარი ტრაგიკული ფიგურაა, რადგან „სრულყოფილება და სამართლიანობა არ შეესაბამება ერთმანეთს“. ის ნებაყოფლობით იღებს სულიერ კომპრომისს, რომელიც კურთხეულია ეკლესიის განხორცილებეული სამართლიანობით. სულიერი კომპრომისის გააზრება — ბედისწერის მიღებაა, ეს ნიშნავს, რომ მუდმივად პირისპირ აღუდგე დედამიწაზე „ბოროტების დაუსრულებელ აურზაურს“. უარმყოფელი სიყვარულის მეომრის არასრულყოფილებას ავსებს სამყაროდან დისტანცირებული ბერის სიმართლე. ეკლესია შეიძლება იყო მხოლოდ გამტარი, რადგან სახელმწიფოსთან მისი კავშირი მტკიცეა. ბერები ვალდებულები არიან ესმოდეთ, „მათი ხელები სუფთაა სუფთა საქმისთვის, რადგან სხვებს აღმოაჩნდათ სუფთა ხელები ჭუჭყიანი საქმეებისთვის“. მართლმადიდებლური სახელმწიფოს არსი იმაში მდგომარეობს, რომ ბერი და მეომარი ერთად მიდიან, ჩაჭიდებული აქვს სუფთა და არასუფთა ხელები გააზრებულ კავშირში. რწმენის საწყისების დისციპლინის გამააზრებელი, ეკლესიის სულიერი ავტონომია საჭიროა იმისთვის, რომ „მეომარს ესმოდეს, რატომ უნდა მოკლას მტერი ბრძოლაში ან მეამბოხე — ამბოხებისას“.
მარადიულობა. რფ
ხალხთა მასის (როგორც შემთხვევითის) წინაშე ანგარიშგების გარეშე ძალაუფლების ფლობა, რომელიც პასუხისმგებელი მხოლოდ ღმერთის წინაშეა (ზემოთ აღწერილი „სულიერი კოპრომისის“ მიხედვით), არის არა პრივილეგია, არამედ „რელიგიურად გააზრებული მსახურების“ მისია. ამ მისიას არ გააჩნია საკუთარი ისტორია, არც დასაწყისი აქვს და არც დასასრული. მისი ტრაგიკული მატარებლის ქმედება განისაზღვრება კეთილსა და ბოროტს შორის ბრძოლით, როგორც სამყაროსა და ღვთიური ჩანაფიქრის გარდაუვალი ნაწილი.
ილინმა, ჰეგელიანური ფილოსოფია გადააქცია იდეოლოგიად, რომელიც მოკლებულია შინაგან ნეგატიურობას და ისტორიული მოძრაობის შიგნით ნებისმიერი პოლიტიკური თუ რელიგიური ფორმის მიმართ რელატიურობას. გახდომის ფილოსოფია (Философия становления), ეთიკის არარსებობა, თავისი განსაზღვრებით, გარდაიქმნება „სულიერი კომპრომისის“ უცვლელი ეთიკური ფორმის ბატონობად, რომელიც შეესაბამება თვითცნობიერ მართლმადიდებლურ სახელმწიფოს, მეომრისა და ბერის მარადიულ კავშირს.
მსგავსი სახელმწიფოს უცვლელ მტრად გამოდის ნებისმიერი პიროვნება ან ჯგუფი, აღმდგარი მისი საარსებო გარემოებების საწინააღმდეგოდ. შესაბამისად, წინააღმდეგობა ყოველთვის თვითნებურია, ხოლო მისი ჩახშობა ყოველთვის დახუნძლულია სიკეთით და შეიარაღებულია უარმყოფელი სიყვარულით.
ტოლსტოის მომენტი
1906 წელს, ახალგაზრდა ივან ილინი ჩავიდა იასნაია პოლიანაში ლევ ტოლსტოისთან შესახვედრად. სრული შთაბეჭდილებები მან მოგვიანებით გაუზიარა ნათესავ ქალს: „გენიოსის გამორჩეული თვისებები — ტრაგიკული ბრძოლა აზრისა და მხატვრულისა აზროვნების ელემენტში უთქმელის ორგანულ-ერთიანი ხედვისთვის — დამახასიათებელი იყო ტოლსტოისთვის განსაკუთრებული, თავისებური სახით და ეს მე ვიგრძენი დიდი დამაჯერებლობით“. შესაძლოა, ეს იყოს მიზეზი, რომლის გამოც ტოლსტოი — როგორც განუყოფელი, მთლიანი ადამიანურ ფაქტი — თანამედროვე რუსულმა სახელმწიფომ ვერ აქცია უბრალოდ ერთ-ერთ უდიდეს მწერლად, რომელიც „ისტორიული რუსეთის“ დიდების შემადგენელი ნაწილია. ტოლსტოი არა მხოლოდ ლიტერატურის პროგრამის აუცილებელი ნაწილია, არამედ მას აქვს ეთიკური მომენტი. სწორედ ის, რასაც ვხვდებით რომან „აღდგომის“ დასაწყისში: მმართველი კლასის წარმომადგენელი, თავადი ნეხლიუდოვი ხვდება ნაფიცმსაჯულთა სასამართლოში და მოულოდნელად იძულებულს ხდიან მას, იგრძნოს საკუთარი თავი არა მოსამართლედ, არამედ მსჯავრდებულად.
დღეს უნდა ვაღიაროთ, რომ ილინმა შესძლო თავის წიგნში, „ბოროტებასთან ძალით დაპირისპირება“, მოეხსნა ამ მომენტის პრობლემურობა მათი შთამომავლებისათვის, რომელთა პირად სინდისს სასოწარკვეთით შესძახებდა ტოლსტოი მეოცე საუკუნის დასაწყისის „ისტორიულ რუსეთში“.
რუსულიდან თარგმნა საბა კოხრეიძემ
[1] მაგალითად, დღეს არსებობს ივან ილინის ინსტიტუტი, რომლის ხელმძღვანელი რუსი შავრაზმელი ფილოსოფოსი, ალექსანდრე დუგინია.