ყოველ დიდებულ სოციალურ თუ პოლიტიკურ მოვლენას თავისი გამხმოვანებელი, მესიტყვე ჰყავს. საფრანგეთის რევოლუციის იდეალები განმანათლებელთა პოლიტიკურ და ფილოსოფიურ ტრაქტატებში იდგამდა ფეხს, 1917 წლის ოქტომბრის, მოგვიანებით კი, ჩინეთისა და კუბის რევოლუციას მეცხრამეტე საუკუნეში ჩასახული სოციალისტური მოძღვრებები, მეტწილად, მარქსიზმი ანიჭებდა თეორიულ გამართლებას. 60-იანი წლების სტუდენტური ამბოხის თეორიულ გამომხატველად კი, გერმანელ-ამერიკელი მარქსისტი თეორეტიკოსი ჰერბერტ მარკუზე შეგვიძლია მივიჩნიოთ. მარკუზემ თავისი ფილოსოფიური მოღვაწეობა გერმანელი ფილოსოფოსის, მარტინ ჰაიდეგერის ხელმძღვანელობით დაიწყო, თუმცა 1930-იან წლებში ნაცისტური იდეებით ჰაიდეგერის მოხიბვლამ მარკუზეს სამართლიანი აღშფოთება და ჰაიდეგერთან ურთიერთობის გაწყვეტა გამოიწვია. 1930-იანებში მარკუზე ნაცისტურ რეჟიმს შეერთებულ შტატებში გაექცა და პირველი ცნობილი ფილოსოფიური ტექსტი – „გონება და რევოლუცია“ (1941) – ინგლისურ ენაზე სწორედ შტატებში მოღვაწეობისას გამოაქვეყნა. „გონება და რევოლუცია“ მარკუზემ ჰეგელის და მარქსის საკმაოდ მრავალშრიან და ღრმა ანალიზს მიუძღვნა. მარკუზე ტექსტში აღნიშნავდა, რომ ჰეგელის რეაბილიტაცია ნეგატიური, დიალექტიკური აზროვნებისთვის უმნიშვნელოვანესი რამაა და იქვე გამოთქვამდა წუხილს, რომ პოზიტიური მეცნიერებები, რომლებიც ძალაუფლების სამსახურში არიან ჩამდგარნი, დაცლილნი არიან დიალექტიკური წინააღმდეგობებისგან, რაც სამყაროსთვის არსებით მახასიათებლად შეგვიძლია მივიჩნიოთ. მარკუზეს აზრით, არა მხოლოდ ბუნების მეცნიერებანი, არამედ სოციალური მეცნიერებებიც კი უარყოფდნენ დიალექტიკურ მეთოდს: „დღეს, აზროვნების დიალექტიკური მეთოდი უცხოა საყოველთაო დისკურსისა და ქმედებისათვის, ასე ჩანს, რომ ის წარსულის კუთვნილებაა და ტექნოლოგიური მიღწევებით არის გაბათილებული“ (გონება და რევოლუცია). მარკუზეს ადრეული პერიოდის თეორიული წიაღსვლები შემდგომში იმ დროის სოციალური და ეკონომიკური დაძაბულობების უფრო ბასრ კრიტიკად გარდაიქმნა. განვითარებული კაპიტალისტური საზოგადოების ბატონობის ტოტალიტარული ფორმების კრიტიკამ კულმინაციას „ერთგანზომილებიან ადამიანში“ (1964) მიაღწია. ნაშრომში მარკუზე ხაზს უსვამდა მეტად შესამჩნევ მოვლენას, კერძოდ, ინდუსტრიული მუშათა კლასის რევოლუციური პოტენციალის დაღმასვლას და სოციალური კონტროლის ფორმების აქამდე არნახულ განვითარებას. მარკუზეს აზრით, „მოწინავე ინდუსტრიულმა საზოგადოებამ“ თავისი ყველგანშემღწევი სოციალური კონტროლის მექანიზმებით მუშათა კლასის გაბატონებულ წესრიგთან ინტეგრაცია მოახერხა. შესაბამისად, მწვავედ დადგა რევოლუციური სუბიექტის, რევოლუციის აგენტის საკითხი. თუკი დასავლეთში არსებული კომუნისტური პარტიები (მეტწილად, საბჭოთა მარქსიზმის გავლენით) ფსონს ჯერ კიდევ ევროპულ ინდუსტრიულ მუშათა კლასზე დებდნენ, მარკუზე რევოლუციურ სუბიექტს ე.წ „აუტსაიდერებსა“ და სულ უფრო მზარდ სტუდენტურ ოპოზიციაში ეძებდა. ამგვარად, „ერთგანზომილებიან ადამიანში“ მარკუზე ორთოდოქსული მარქსიზმის (ვგულისხმობთ მეორე ინტერნაციონალის მარქსიზმს და მის იდეურ მემკვიდრეებს) ორ პოსტულატს, რევოლუციის გარდაუვალობასა და ინდუსტრიული პროლეტარიატის რევოლუციურობას აყენებდა ეჭქვეშ. თუმცა განსხვავებით ფრანკფურტის სკოლის სხვა წარმომადგენლებისგან, მარკუზეს რევოლუციურ პროექტზე ხელი არასოდეს აუღია, ის თავის მოღვაწეობის განმავლობაში მუდმივად ცდილობდა ცვლილების, რევოლუციის აგენტის გამოძებნასა და რევოლუციური პერსპექტივების გამკაფიოებას. თავის მხრივ, „მოწინავე ინდუსტრიული საზოგადოების“ მარკუზესეულ კრიტიკაში, სულ უფრო მზარდი სტუდენტური ოპოზიცია და სამოქალაქო უფლებებისთვის მებრძოლები საკუთარი სტიქიური პროტესტისა და წინააღმდეგობის თეორიულ გამოხატულებას პოულობდნენ. ქუჩებში გამოჩნდა სტუდენტების მიერ გაკეთებული წარწერა „მარქსი, მაო, მარკუზე“, მედიაში გაცხარებული დაობდნენ მისი შრომების შესახებ, ხოლო სხვადსხვა ჯურის ინტელექტუალი კრიტიკას არ იშურებდა. თავის მხრივ, 60-იანების მეორე ნახევრიდან მარკუზე სტუდენტურ ოპოზიციას, მესამე სამყაროს ეროვნულ-გამათავისუფლებელ ბრძოლებს, შავკანიანების უფლებებისთვის მებრძოლ რადიკალებს, გეტოს „აუტსაიდერებს“ უკვე თავის ნაწერებში ეხმაურებოდა.
„ერთგანზომილებიანი ადამიანის“ პესიმისტურ ელფერს ოპტიმისტური პათოსი ანაცვლებს. მიუხედავად იმისა, რომ ახალი მემარცხენეები მარკუზესთვის არ წარმოადგენდნენ მზა რევოლუციურ სუბიექტს, მას მიაჩნდა, რომ ბრძოლის ერთიანი ფრონტის შექმნა არსებული გაბატონებული წესრიგის შერყევას გამოიწვევდა. აქ კი, მნიშვნელოვანია ვახსენოთ მარკუზეს ერთ-ერთი ცენტრალური კატეგორია – „დიდი უარი“. მარკუზესეული დიდი უარი სწორედ იმ ჯგუფებს მიემართება, რომლებიც, მისი აზრით, არ არიან სისტემასთან შერწყმულნი, განზე დგებიან გაბატონებული ეკონომიკური და პოლიტიკური წესრიგის ყალბი და პათოლოგიური საჭიროებებისგან, რაც მათ არსებული სოციალური ფორმაციის გარღვევის საშუალებასა და პოტენციალს ანიჭებთ. დიდი უარი ბატონობისა და ჩაგვრის ტოტალიტარული სისტემის წინააღმდეგ წასვლაა, სოციალური ჯანყის აქტია, რომელიც აზროვნებისა და ქცევის დამკვიდრებულ მოდუსს ალტერნატიულით ანაცვლებს. ცვლილების პოტენციური აგენტების გამოჩენასთან ერთად მარკუზე თავისი თეორიული მუშაობის სულ უფრო აქტიურ პოლიტიზირებას იწყებს და, ამგვარად, 60-იანების შუა ხანებიდან მოყოლებული მისი ტექსტები იმ პერიოდის პოლიტიკური და სოციალური დაძაბულობებით არიან გაჟღენთილნი. ამ დროიდან, მარკუზე აქტიურად იწყებს ევროპასა და შტატებში მოგზაურობას, რა დროსაც ახალი მემარცხენეების და ახლად წარმოქმნილი ოპოზიციის მიმართ სიმპათიებს საკუთარ მოხსენებებსა და ინტერვიუებში ღიად გამოხატავს.
წინამდებარე ტექსტი სწორედ ბერლინში ასეთი გამგზავრებისას წაკითხული მოხსენების ჩანაწერია. 1967 წლის ზაფხულში მარკუზეს ბერლინში საკმაოდ დაძაბული ვითარება დახვდა. სტუდენტური ოპოზიცია ირანის შაჰის მკვლელობას აპროტესტებდა, ამავე პერიოდში ოპოზიციის ლიდერებმა (მათ შორის, რუდი დუჩკემ) ღიად განაცხადეს, რომ ისინი იზიარებენ მარკუზეს პოლიტიკურ და სოციალურ შეხედულებებს, რაც მათ თავიანთი რადიკალური პოლიტიკის თეორიულ დადასტურებად ესახებოდათ. საგულისხმოა, რომ მარკუზეს ლექცია სწორედ სტუდენტურ ოპოზიციას, ძალადობის საკითხსა და რევოლუციური სუბიექტის საკითხებს შეეხო. ძალადობის კონცეპტის გადააზრება მარკუზემ ჯერ კიდევ 1965 წელს დაწერილ ტექსტში, „რეპრესიულ ტოლერანტობაში“ სცადა. ტოლერანტობის ცნება ლიბერალური ტრადიციისთვის ყოველთვის ფეტიშისტურ საბურველში იყო გახვეული, მარკუზესთვის კი ამ კონცეპტის ძალაში მყოფობა, სულ მცირე, არსებული პოლიტიკური კონტექსტით – შტატების აგრესიული, იმპერიალისტური პოლიტიკით, სამოქალაქო საზოგადოებაში არსებული დაპირისპირებით (რასაც თან სდევდა შავკანიანი აქტივისტების, პროგრესული პოლიტიკის მხარდამჭერი ლიდერების ხოცვა-ჟლეტა) და მოწინავე ინდუსტრიული საზოგადოებისთვის დამახასიათებელი სხვა სოციალური პათოლოგიებით – იყო გაბათილებული. მარკუზე თავის ნაშრომში რადიკალებს მოუწოდებდა გაბატონებული საზოგადოებრივი მორალისა და ქცევის ნიმუშების, მილიტარიზმის, რასიზმის, კლასობრივი ჩაგვრის შეუწყნარებლობისაკენ. თეორეტიკოსი ღიად აკრიტიკებდა მილიტარისტულ პოლიტიკას ინდო-ჩინეთის, ლათინური ამერიკის, აზიისა და აფრიკის მიმართ. რასისტული და იმპერიალისტური პოლიტიკა „არ უნდა შევიწყნაროთ, რადგან ის ხელს უშლის – თუკი საერთოდაც არ ანგრევს – ისეთი არსებობის შექმნას, რომელიც შიშისა და ტანჯვის მიღმაა“ (რეპრესიული ტოლერანტობა). ტექსტის პათოსი საკმაოდ რადიკალური გახლდათ, მარკუზე თვლიდა, რომ ყველა ინდივიდს უნდა გაეკეთებინა არჩევანი ისტებლიშმენტსა და ოპოზიციას შორის, ნეიტრალურ პოზიციაზე დგომა მისთვის გაბატონებული წესრიგის მხარეს ყოფნას ნიშნავს. გარდა ამისა, მარკუზე მკაცრად მიჯნავდა, ერთი მხრივ, ინსტიტუციურ, სტრუქტურულ, რეაქციონერულ და, მეორე მხრივ, განმათავისუფლებელ, რევოლუციურ ძალადობას. ლიბერალური წიაღიდან ამოზრდილი პაციფისტური მოძრაობების აბსტრაქტული მზერა კი, ძალადობის ამ ორი სახის გათანაბრებით, სწორედ სტატუს-კვოს წისქვილზე ასხამდა წყალს. განსხვავებით გაბატონებული კლასების ძალადობისგან, ინგლისის სამოქალაქო ომმა, საფრანგეთის, კუბის, ჩინეთის რევოლუციებმა (მარკუზე აქ არ ახსენებს 1917 წლის რუსეთის რევოლუციას) კაცობრიობის პროგრესი გამოიწვიეს. ძალადობის ცნების გადააზრებით, მარკუზე მხარს უჭერდა მილიტანტურ განმათავისუფლებელ ბრძოლას მესამე სამყაროში, რასაც, მისი აზრით, რადიკალური გარდაქმნის უნარი და შესაძლებლობა გააჩნდა. რევოლუციური ძალადობის რეაქციონერული, ინსტიტუციურ ძალადობასთან დაპირისპირებით, მარკუზემ წინააღმდეგობის უფლება „ბუნებით უფლებად“ სცნო. ცხადია, მაშინ, როდესაც ქუჩაში დენთის სუნი სულ უფრო საგრძნობი ხდებოდა, ხოლო ევროპისა თუ შტატების დიდი ქალაქები სამოქალაქო დაპირისპირების ზღვარზე იყვნენ მისულნი, მარკუზეს მიერ წინააღმდეგობის უფლების, რევოლუციური ძალადობის თეორიული ლეგიტიმაცია კონსერვატორი და ლიბერალური ინტელექტუალური წრეებისთვის არსებული წესრიგის თავზე დაკიდებულ დამოკლეს მახვილად აღიქმებოდა. სტუდენტური ოპოზიცია, „აუტსაიდერები“, ეროვნულ-გამათავისუფლებელი ბრძოლის მონაწილენი კი ცვლილების ის აგენტები იყვნენ, რომელთაც შეეძლოთ არსებული საზოგადოების თვისებრივი უარყოფა, ახალი ბიოლოგიური და კულტურული საჭიროებების, ალტერნატიული ქცევის ნიმუშებისა და ანტიბურჟუაზიული მორალის შექმნა. 1968 წლის მოვლენები მარკუზესთვის დადასტურება იყო იმისა, რომ სტუდენტური ამბოხის სპონტანურ ხასიათს მართლაც შეეძლო ცვლილებების მოტანა. 1968 წლის 23 მაისს პარიზიდან დაბრუნებული მარკუზე, კალიფორნიის სან დიეგოს უნივერსიტეტში აუდიტორიის წინაშე გამოვიდა. ის აქ თავის გამოცდილებაზე ჰყვება, რომელიც ერთი კვირით ადრე, საფრანგეთის დედაქალაქში მყოფმა მიიღო. მისი თქმით, ფრანგი სტუდენტები სოციალური ჯანყის ავანგარდში იდგნენ, ხოლო მუშები სწორედ მათ სლოგანს მიჰყვებოდნენ და სტუდენტებით შთაგონებულებმა საყოველთაო გაფიცვა გამოაცხადეს. მარკუზე თვლის, რომ სტუდენტების ქმედებები სპონტანური ხასიათისა იყო, ხოლო მისთვის სპონტანური პრაქტიკა – რომელიც სტუდენტობას ახასიათებს და რომელიც მეოცე საუკუნის დასაწყისში ლენინმა მიწასთან გაასწორა – კვლავ ახალ ფუნქციას იძენს, რადგან, მისი აზრით, იაკობინურ რევოლუციურ პრაქტიკას ყავლი გაუვიდა, საზოგადოების განვითარებამ ის უბრალოდ გადალახა. მაგალითად, ის წარმოდგენა, რომ შესაძლებელია პარტიამ მასობრივი, მწყობრი იერიშით პენტაგონი და თეთრი სახლი აიღოს და ახალი რევოლუციური მთავრობა ჩამოაყალიბოს ფანტასტიკის სფეროა, რადგან დაახლოებით 24 საათში ახალი თეთრი სახლები ტეხასსა და ჩრდილოეთ დაკოტაში გაჩნდებიან. მარკუზესთვის სწორედ ეს სპონტანური ხასიათი არის ცვლილებების მომასწავებელი, ახალი ელემენტი, რომელიც ტრადიციულ ორგანიზაციებს გადალახავს და მთელს მოსახლეობას პირდაპირ და მყისიერად მოედება. მარკუზეს მიერ ახალი მემარცხენეების ასეთმა გულმხურვალე მხარდაჭერამ ფრანკფურტის სკოლის სხვა წარმომადგენლებისგან მისი გაუცხოება გამოიწვია. მარკუზე კიცხავდა ადორნოს მისი ნეიტრალური პოზიციების გამო. საგულისხმოა, ადორნოს თავს დამტყდარი კომიკური შემთხვევა, მაშინ როდესაც სტუდენტები ფრანკფურტის უნივერსიტეტის კამპუსს იკავებდნენ, გერმანელმა ფილოსოფოსმა პოლიციას გამოუძახა.
მარკუზეს სიცოცხლის ბოლომდე მიაწერდნენ, რომ ის სტუდენტურ ოპოზიციაში, გეტოს „აუტსაიდერებში“ მზა რევოლუციურ ძალას ხედავდა. ცხადია, ეს ბრალდება სიმართლეს არ შეესაბამება. მარკუზესთვის მარქსიზმი, პირველ რიგში, სწორედ მარქსისტული მეთოდის ახალ ისტორიულ დროებასთან შეფარდებას, რევოლუციური სუბიექტის მუდმივ ძიებას, რევოლუციური პოტენციალის მქონე ჯგუფების რადიკალიზებას ნიშნავდა. ამგვარად, ახალ ისტორიულ ეპოქაში ამოზრდილი პროგრესული ძალების მხარდაჭერა, რომელთაც, ცხადია, ახასიათებდათ რიგი ნაკლოვანებანი და სისუსტეები, სულაც არ ნიშნავდა რომელიმე სოციალური ჯგუფის მზა რევოლუციურ სუბიექტად შერაცხვას. გარდა ამისა, მარკუზეს არასოდეს უარუყვია მუშათა კლასის გადამწყვეტი როლი რევოლუციურ პროცესში. სოციალისტური რევოლუცია კი, მისთვის, პირველ რიგში, არსებობისთვის ბრძოლის დაშოშმინებას, მშვიდობისა და ადამიანური ბედნიერების დამყარებას, მტანჯველი, მექანიკური შრომისგან განთავისუფლებას, ბუნების მიმართ მყვლეფავი დამოკიდებულების ბუნებასთან ადამიანის ჰარმონიული შერწყმით ჩანაცვლებას ნიშნავდა. საგულისხმოა, რომ მარკუზესთვის ახალი მემარცხენეობის პროექტი, მიუხედავად 60-იანებში მისი პრაქტიკული განუხორციელებლობისა, სულაც არ დამარცხებულა. ახალი მემარცხენეობა არის პირობითი ცნება არსებული გაბატონებული წესრიგის რადიკალური გარდაქმნისა, მისი რევოლუციური გარღვევისა, ეს საკითხი კი, დღესაც ისევე მწვავედ დგას, როგორც შორეულ 60-იანებში.
აჩრდილის სარედაქციო კოლეგია
დღესდღეობით რადიკალური ოპოზიციის განხილვა მხოლოდ გლობალურ ჭრილშია შესაძლებელი. თუ მას იზოლირებულ ფენომენად განვიხილავთ, მისი არსი საწყისიდანვე გაყალბებული აღმოჩნდება. რადიკალურ ოპოზიციას გლობალურ კონტექსტში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში არსებულ გამოცდილებასთან ერთად განვიხილავ. ალბათ იცით, რომ დღეს არსებული სტუდენტური წინააღმდეგობის კერებს გადამწყვეტ გარდამქმნელ ფაქტორებად აღვიქვამ. რა თქმა უნდა, ეს სტუდენტური ოპოზიცია არ არის მზა რევოლუციური ძალა, თუმცა მათ პოტენციურ რევოლუციურ ძალებად მივიჩნევ. ბოლო წლების ყველაზე მნიშვნელოვანი, სტრატეგიული საჭიროება სხვადასხვა ქვეყნის სტუდენტური აქტივიზმის ანალიზი და მათი ერთმანეთთან დაკავშირებაა. ძალიან მცირე კავშირია ამერიკასა და გერმანიაში არსებულ სტუდენტურ მოძრაობებს შორის; შტატებში მოქმედ სტუდენტურ ოპოზიციას ეფექტური ცენტრალური ორგანიზაციებიც კი არ აქვთ. ჩვენ უნდა ვიმუშაოთ ასეთი კავშირების დაფუძნებისთვის და თუ ამ საუბრის განმავლობაში ამ საკითხის განხილვით დავკავდები, აშშ-ს მაგალითს სწორედ ამ კავშირ-ურთიერთობების გასამყარებლად მოვიხმობ. ამერიკაში არსებული სტუდენტური მოძრაობები არიან იმ ბევრად უფრო დიდი ოპოზიციის ნაწილნი, რომლებსაც, უმეტესწილად, „ახალ მემარცხენეებს“ უწოდებენ.
პირველ რიგში, მოკლედ მიმოვიხილავ, თუ რა განსხვავებაა ახალ და ძველ მემარცხენეებს შორის. ახალი მემარცხენეები, რიგი გამონაკლისის გარდა, უფრო მეტად, არიან ნეო-მარქსისტები, ისინი ნაკლებად დგანან ორთოდოქსულ პოზიციებზე; ე.წ მაოიზმის საკმაოდ დიდ გავლენას განიცდიან და მესამე მსოფლიოში არსებული რევოლუციური მოძრაობებით არიან დაინტერესებულნი. მეტიც, ახალი მემარცხენეობა მოიცავს ნეო-ანარქიზმის ტენდენციებსაც და ძველი მემარცხენე პარტიებისა და იდეოლოგიის მიმართ უნდობლობით ხასიათდება. ახალი მემარცხენეები, გამონაკლისების გარდა, ძველი ყაიდის მუშათა კლასს ერთადერთ რევოლუციურ სუბიექტად აღარ განიხილავენ. ახალი მემარცხენეების განსაზღვრა კლასობრივი ჩარჩოების მიხედვით შეუძლებელია, ისინი ინტელექტუალებისაგან, სამოქალაქო უფლებათა დამცველთაგან და ახალგაზრდული ჯგუფებისაგან შედგებიან, განსაკუთრებით, – ახალგაზრდებიდან ყველაზე რადიკალური ელემენტებისგან, რომელთაგან ზოგიერთიც, შესაძლოა, ერთი შეხედვით, არ არის პოლიტიკური აქტივისტი, მაგალითად, ჰიპები, რომელთაც მე მოგვიანებით დავუბრუნდები. საინტერესოა, რომ ამ მოძრაობის გამხმოვანებლები, ჩვეულებრივი ყაიდის პოლიტიკოსები არ არიან. ამ ჯგუფების მესიტყვეებად პოეტები, მწერლები და ინტელექტუალები გვევლინებიან. თუ ვინმეს შეუძლია ამ ყველაფრის ერთ სიბრტყეზე წარმოდგენა მიხვდება, რომ ასეთი თანავარსკვლავედი „ძველი მარქსისტებისთვის“ ნამდვილი კოშმარია. ფაქტიურად გვყავს ოპოზიცია, რომელსაც არანაირი საერთო აქვს „კლასიკურ“ რევოლუციურ ძალასთან: შესაძლოა, ეს კოშმარია, მაგრამ არსებულ სინამდვილეს ესატყვისება. ღრმად მწამს, რომ ოპოზიციის ეს სრულიად არაორთოდოქსული თანავარსკვლავედი ავტორიტარულ-დემოკრატიულ საზოგადოებაში არსებულ გამოწვევებთან სრულ შესატყვისობაშია, ის პასუხია, როგორც მე მას ვუწოდე, „ერთგანზომილებიან საზოგადოებაზე“,[2] რომლის მთავარი მახასიათებელი დომინანტური კლასის მატერიალურ და რეალურ ბაზისთან ინტეგრაციაა, სახელდობრ, დაკმაყოფილებული და გაკონტროლებული საჭიროებების ბაზისთან შერწყმა, რაც შემდგომ მონოპოლიურ კაპიტალიზმს და რეპრესიულ, კონტროლირებად ცნობიერებას კვლავაწარმოებს. ამ თანავარსკვლავედის შედეგი რადიკალური გარდაქმნის სუბიექტური საჭიროების/აუცილებლობის არარსებობაა, რომლის (ამ გარდაქმნის; მთ. შენ) ობიექტური აუცილებლობა უფრო და უფრო შემზარავია. ამ ვითარებაში, დღევანდელი ოპოზიცია ისტებლიშმენტისგან გარიყული აუტსაიდერებისგან შედგება. პირველ რიგში, ისინი გეტოებში, „არაპრივილეგირებულთა“ შორის უნდა ვეძიოთ, რომელთა სასიცოცხლო საჭიროებები თუნდაც განვითარებულ, მოწინავე კაპიტალიზმშიც კი არ არის დაკმაყოფილებული. მეორე სახის ოპოზიცია კონცენტრირებულია საზოგადოების საწინააღმდეგო პოლუსზე, პრივილეგირებულთა შორის, მათ შორის, ვინც თავი სოციალურ კონტროლს დააღწია. ვგულისხმობ იმ სოციალურ ფენას, რომელსაც თავიდსი პოზიციებისა და განათლების გათვალისწინებით, კვლავ აქვთ უნარი იმ ფაქტების მიღებისა და ანალიზის, რომლებიც შესაცნობად საკმაოდ რთულია. ამ სტრატას კვლავ აქვს სულ უფრო მეტად გაბასრებული წინააღმდეგობებისა და საზოგადოების ე.წ შეძლებული ნაწილის მხრიდან თავისი მსხვერპლის სისხლის წოვის ფაქტის დანახვისა და გაანალიზების უნარი. მოკლედ, არსებობს საზოგადოების სხვადასხვა პოლუსზე მყოფი ოპოზიციის ორი ნაწილი და მსურს ისინი მოკლედ აღვწერო:
არაპრივილეგირებულნი. შეერთებულ შტატებში პრივილეგიების არმქონენი ორ ნაწილად, ეროვნულ და რასობრივ უმცირესობებად იყოფიან, რომლებიც, უმეტესწილად, პოლიტიკურად არაორგანიზებულნი არიან და ხშირად ერთმანეთის მიმართ ანტაგონისტური განწყობებით გამოირჩევიან (მხედველობაში მისაღებია დიდ ქალაქებში შავკანიანებსა და პუერტო რიკოელებს შორის გაჩაღებული კონფლიქტი). ეს ჯგუფები წარმოების პროცესში გადამწყვეტ როლს არ ასრულებენ, ამიტომ, სულ მცირე, მოკავშირეების გარეშე, კლასიკური მარქსისტული თეორიის გადმოსახედიდან, ისინი პოტენციური რევოლუციური ძალების მნიშვნელოვანი ნაწილის შემადგენლები არ არიან. მიუხედავად ამისა, გლობალური კონტექსტის გათვალისწინებით, არაპრივილეგირებულთა შორის ისინი, ვინც სისტემის მთელ სიმძიმეს ტვირთულობენ, ნამდვილად არიან შტატებში კოლონიალიზმის, ხოლო მესამე მსოფლიოში ნეო-კოლონიალიზმის წინააღმდეგ მიმართული ეროვნულ-გამათავისუფლებელი ბრძოლის მასობრივი ბაზისი. აქვე, კაპიტალისტური საზოგადოების მეტროპოლიებში მყოფ ეროვნულ და რასობრივ უმცირესობებსა და ნეო-კოლონიალურ სამყაროში არსებულ მასებს შორის, რომლებიც უკვე ჩართულნი არიან ამ საზოგადოების წინააღმდეგ ბრძოლაში, არ არსებობს რაიმე ეფექტური კავშირი. საზოგადოების ამ არაპრივილეგირებულ ნაწილს, შესაძლოა, ახალი პროლეტარიატი ვუწოდოთ; მათი არსებობა კი საკმაოდ დიდი საფრთხის მატარებელია კაპიტალისტური სისტემისათვის. განხილვის ცალკე საგანია ის, შესაძლოა თუ არა, რომ ევროპელი მუშათა კლასი ჯერ კიდევ ამ არაპრივილეგირებულებს მივათვალოთ. მე არ შემიძლია მათ შესახებ დღევანდელი თეორიული ჩარჩოს მიხედვით საუბარი, თუმცა უპრიანი იქნება ითქვას, რომ მათ შორის საკმაოდ დიდი სხვაობაა. ამერიკელი მუშათა კლასი, მათი უმრავლესობა, სისტემასთან ინტეგრირებულია და მათ არ სურთ რადიკალური ცვლილებები, თუმცა იმავეს ჯერ ვერ ვიტყვით ევროპული მუშათა კლასის შესახებ.
პრივილეგირებულნი. მინდა მეორე ჯგუფი, რომელიც მოწინავე კაპიტალიზმის სისტემას უწევს ოპონირებას, ორ ქვემიმართულებად დავყო. პირველ რიგში, ე.წ ახალი მუშათა კლასით დავიწყოთ,[3] რომელიც ძირითადად ინჟინრებისგან, მეცნიერებისგან, სხვადასხვა დარგის სპეციალისტისგან და ა.შ. შედგება. ისინი დასაქმებულნი არიან წარმოებაში, ზოგ შემთხვევებში განსაკუთრებულ პოზიციებსაც კი იკავებენ. მათი საკვანძო პოზიციების გათვალისწინებით, ეს ჯგუფი ობიექტური რევოლუციური ძალის ბირთვს წარმოადგენს, მაგრამ, ამავე დროს, ისინი არსებული წესრიგისთვის საყვარელი ბავშვები არიან, რაც, ასევე, მათ ცნობიერებას აყალიბებს. ამრიგად, გამოთქმა „ახალი მუშათა კლასი“ ჯერ კიდევ ნაადრევია.
მეორე ნაწილი, რომელზეც ძირითადად მსურს ვისაუბრო, სტუდენტური ოპოზიციაა ამ სიტყვის ფართო გაგებით, ე.წ გაგდებულების ჩათვლით. რამდენადაც შემიძლია განვსაჯო, უკანასკნელი ნაწილი (ე.წ გაგდებულები; მთ. შენ) ამერიკულ და გერმანულ სტუდენტურ მოძრაობებს ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად განასხვავებს. ამერიკაში სტუდენტთა ის ნაწილი, რომელიც აქტიურადაა ჩართული ოპოზიციურ საქმიანობაში სწავლას წყვეტს და მათი მთელი დრო წინააღმდეგობას ეთმობა. ეს, რა თქმა უნდა, საფრთხის შემცველია, მაგრამ აქვს დადებითი მხარეებიც. სტუდენტურ ოპოზიციას განვიხილავ სამი კატეგორიის მიხედვით. პირველი, ალბათ ვიკითხავთ რას, ან ვის მიემართება ეს ოპოზიცია? მეორე, როგორია მისი ფორმები? მესამე, რა მომავალი და პერსპექტივა აქვს სტუდენტურ ოპოზიციას?
პირველ რიგში, ვინ/რა არის ოპოზიციის სამიზნე? პირველი კითხვა საკმაოდ სერიოზულია, რადგანაც ოპოზიცია დემოკრატიულად, ეფექტურად ფუნქციონირებად საზოგადოებაში ქმედებებს, რომელიც (ეს საზოგადოება; მთ. შენ), სულ მცირე, ნორმალურ ვითარებაში ტერორის გარეშე ოპერირებს. მეტიც, შტატებში ის (ოპოზიცია; მთ. შენ) უმრავლესობის, მათ შორის, მუშათა კლასის წინააღმდეგაც კი ილაშქრებს. ეს არის სისტემის საყოველგანო ზეწოლის – რომელსაც თავისი რეპრესიული და დესტრუქციული პროდუქტიულობით, არაადამიანური გზით, ყველაფერი საქონლამდე დაჰყავს და რისი გაყიდვითაც ადამიანებს საარსებო საშუალებებსა და ცხოვრების შინაარს ასაღებს – წინააღმდეგ მიმართული ოპოზიცია. გარდა ამისა, ოპოზიცია იბრძვის სისტემის ფარისევლური მორალისა და ღირებულებების, მეტროპოლიების მიღმა არსებული ტერორის წინააღმდეგ. თავდაპირველად, ოპოზიცია სისტემას სამოქალაქო უფლებებისა და ვიეტნამში მიმდინარე ომის გამო აკრიტიკებდა. სამოქალაქო უფლებების დაცვის ნაწილში ჩრდილოეთში არსებული სტუდენტების ნაწილი სამხრეთში გადავიდა, რათა შავკანიანებს ხმის მიცემის უფლების დაცვაში დახმარებოდა. ეს ხდებოდა მაშინ, როცა ამ ადამიანებმა დაინახეს, თუ სინამდვილეში რას წარმოადგენს ეს დემოკრატიული სისტემა, ისინი ხედავდნენ, მიუხედავად დამნაშავეთა ვინაობის გამჟღავნებისა, თუ როგორ დადიოდნენ დაუსჯელად შავკანიანების მკვლელები. სწორედ ამ გარემოებებმა და ტრავმატულმა გარემომ განაპირობა ოპოზიციის აქტივობა ამერიკის შეერთებულ შტატებში. მეორე მხრივ, რა თქმა უნდა, ვიეტნამის ომი იყო წინააღმდეგობის მოძრაობის ზრდის საბაბი. სტუდენტებისთვის ომი ამჟღავნებდა საზოგადოების არსს, ექსპანსიისა და აგრესიის თანდაყოლილ სურვილს, იმ სისასტიკეს, რომელსაც სისტემა გამათავისუფლებელი მოძრაობების მიმართ იჩენდა.
სამწუხაროდ, არ მაქვს ბევრი დრო, რომ განვიხილო არის თუ არა ვიეტნამის ომი იმპერიალისტური. მიუხედავად ამისა, მსურს მცირე დაკვირვება გავაკეთო ამ საკითხზე, რადგან პრობლემა აშკარაა. თუ იმპერიალიზმს ძველი გაგებით განვიხილავთ, რომელიც ბაზრების გაფართოებისთვის ბრძოლას გულისხმობს, მაშინ ეს არ ყოფილა იმპერიალიზმის გამოვლინება მიუხედავად იმისა, რომ იმპერიალიზმის ეს ასპექტი დღესაც მწვავედ დგას. 1967 წლის 7 ივლისს „Newsweek“-ში გამოქვეყნდა სტატია, რომელშიც შეგეძლოთ წაგეკითხათ, რომ ვიეტნამში კონცენტრირებულია 20 მილიარდი დოლარის ღირებულების ბიზნესი და ეს რიცხვი ყოველდღიურად მატულობს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ არ გვჭირდება იმპერიალიზმის ახალი განსაზღვრების გამოსადეგობაზე სპეკულაცია, რაც წამყვანი ამერიკელი სამთავრობო მიმომხილველებისთვის უკვე გაცხადებული რამაა. ვიეტნამის ომის მიზანი იყო მნიშვნელოვანი ეკონომიკური და სტრატეგიული არეალების კომუნისტების კონტროლის ქვეშ დაქვემდებარების თავიდან აცილება. ვიეტნამის საკითხი მნიშვნელოვანია ზოგადად ეროვნულ-გამათავისუფლებელი ბრძოლისათვის, რადგან მათი წარმატება შესაძლოა სიგნალი ყოფილიყო სხვა მოწყვლადი არეალებისთვის, რომლებიც უფრო ახლოს არიან მეტროპოლიებთან და სადაც გიგანტური ინვესტიციები განხორციელდა. თუ ვიეტნამის საკითხი უბრალო საგარეო პოლიტიკის ნაწილი არაა და ის უფრო მეტად სისტემის არსს ააშკარავებს, მაშინ ეს შეიძლება იყოს გარდამტეხი წერტილი ამ სისტემის განვითარების პროცესში, ეს შეიძლება იყოს დასასრულის დასაწყისი. გარემოებებიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანის ნებამ და მისმა სხეულმა თავისივე საბრალო იარაღით, შესაძლოა, დესტრუქციის ყველაზე ეფექტური სისტემა გამუდმებით შეინარჩუნოს. ეს მსოფლიო-ისტორიული სიახლეა.
ახლა დროა, განსახილველად მეორე კითხვასაც მივუბრუნდე, სახელდობრ, – ოპოზიციის ფორმებს. ჩვენ ვსაუბრობთ სტუდენტური ოპოზიციის შესახებ და მსურს თავიდანვე განვაცხადო, რომ ჩვენ არ შევჩერდებით უნივერსიტეტის პოლიტიზირების საკითხზე, რადგან უნივერსიტეტი უკვე პოლიტიზირებულია. საჭიროა იმაზე ფიქრი, თუ რა მასშტაბით ვრცელდებიან საბუნებისმეტყველო მეცნიერებანი – მაგალითად, ისეთი აბსტრაქტული დისციპლინა, როგორიც მათემატიკაა – წარმოებასა და სამხედრო სტრატეგიაში. საჭიროა მხოლოდ იმაზე ფიქრი, თუ როგორ არიან დამოკიდებულნი სამთავრობო დაფინანსებაზე ისეთი დარგები, როგორებიცაა ფსიქოლოგია და სოციოლოგია, თუ როგორ გახდნენ ეს დისციპლინები ადამიანების კონტროლის და ბაზრის რეგულირების ასპექტებში ჩაბმულნი. ამ ვითარების გათვალისწინებით, ჩვენ უკვე შეგვიძლია თამამად ვთქვათ, რომ უნივერსიტეტი პოლიტიკური ინსტიტუციაა, ხოლო სტუდენტური ოპოზიციის საქმიანობა, საუკეთესო შემთხვევაში, უნივერსიტეტის დეპოლიტიზირების მცდელობაა. პოზიტივისტების ნეიტრალიტეტის – რომელიც, ცხადია, ფსევდო-ნეიტრალიტეტია – პარალელურად კი, აუცილებელია კრიტიკული მიზნებისათვის კურიკულუმის ინტელექტუალური დისკუსიით მომარაგება. სწორედ ეს გარემოებებია იმის მიზეზი, რომ სტუდენტების მთავარი მოთხოვნა სასწავლო გეგმის რეფორმირებას ეხება, კრიტიკული აზროვნება და ცოდნა მთლიანად აგებულია ინტელექტუალურ დისკუსიებზე და არა აგიტაციასა და პროპაგანდაზე. სადაც ამ კრიტიკული დისკუსიების შესაძლებლობა არ არის, დაფუძნებულია ე.წ „თავისუფალი უნივერსიტეტები“ და „კრიტიკული უნივერსიტეტები“, ისინი არსებობენ უნივერსიტეტს გარეთ, მაგალითად, ბერკლიში, სტემფორდსა და აღმოსავლეთის სხვა დიდ უნივერსიტეტებში. ამ ე.წ „თავისუფალ უნივერსიტეტებში“ სასწავლო კურსები და სემინარები ისეთ საკითხებს მიემართებიან, რომლებიც რეგულარულ სასწავლო გეგმას არ ემთხვევიან, მაგალითად, მარქსიზმი, ფსიქოანალიზი, საგარეო პოლიტიკა ცივი ომის პერიოდში და ა.შ.
სტუდენტური ოპოზიციის მეორე ფორმა წარმოგვიდგება ე.წ „teach-ins”[4], “sit-ins”[5], “be-ins”[6], “love-ins[7]”-ის სახით. ასევე მსურს ყურადღება გავამახვილო იმ მრავალფეროვნებასა და ემოციურ ფენომენზე, რომელიც ამ სახის ოპოზიციის შიგნით არსებობს: კრიტიკული სწავლა და სწავლება, რომელიც, ერთი მხრივ, თეორიას, ხოლო, მეორე მხრივ, ისეთ მდგომარეობას მიემართება, რისთვისაც, შესაძლოა, „ეგზისტენციალური თემი“ ან „საკუთარი საქმის კეთება“ გვეწოდებინა. მსურს შევეხო ნახსენები ემოციური ფენომენის მნიშვნელობასაც, რადგან, ჩემი აზრით, ის გამოხატავს პოლიტიკური და სექსუალურ-მორალური ამბოხის ნარევს, რაც საკმაოდ მნიშვნელოვანი ფაქტორია აშშ-ს ოპოზიციისთვის. ეს მდგომარეობა თავის ხილულ გამოვლინებას დემონსტრაციებზე – შეუიარაღებელ დემონსტრაციებზე – ჰპოვებს. შესაბამისად, ასეთ შეკრებებზე არ უნდა ველოდოთ რაიმე ექსცესს. შენი ეგოს დაკმაყოფილებისათვის კონფრონტაციების გამოჩხრეკა არასაჭიროა, მეტიც, უპასუხისმგებლობაცაა. ცხადია, დაპირისპირებები არსებობს. მათი ვოლუნტარისტულად ინტენსიფიკაცია არასაჭიროა, ხოლო ხელოვნური გზების გამონახვის პროცესი, ოპოზიციის საქმიანობას გააყალბებს. დღეს ისინი თავდაცვით პოზიციაში არიან და არა – პირიქით. ხშირად იძაბება ვითარება იმ აქციებზე, რომლებიც ვიეტნამის ომს ეხმიანებიან, დემონსტრანტები მიდიან სამხედრო დაწესებულებებთან, იკავებენ მათ (როგორც იცით, ეს დემონსტრაციის ამერიკული ფორმაა), ამ ქარხნებში ასაფეთქებელი და სხვადასხვა ქიმიური ნივთიერება მზადდება. ეს დემონსტრაციები ორგანიზებულია და ისინი ლეგალურია. უპირისპირდება თუ არა ეს დემონსტრაციები იმ ინსტიტუციურ ძალადობას, რომელიც ოპოზიციის წინააღმდეგ ილაშქრებს? ჩემი პასუხი ამერიკის ვითარებიდან გამომდინარეობს, მაგრამ თვითონაც მარტივად შეგიძლიათ დასკვნის გამოტანა. ეს დემონსტრაციები არ იქნება კონფრონტაციული ხასიათის მანამ, სანამ ისინი რჩებიან კანონიერ ჩარჩოებში. როდესაც დემონსტრანტები ამ გზით მიდიან, თავიანთ თავს იმ ინსტიტუციურ ძალადობას უქვემდებარებენ, რომელიც ავტონომიურად განსაზღვრავს კანონიერების ჩარჩოს და მას შეუძლია ეს საზღვრები სულის შემხუთველ მინიმუმამდე დაწიოს. მაგალითად, ისეთი კანონის მიღებით, რომელიც კრძალავს კერძო და სახელმწიფოს საკუთრებაში არსებული დაწესებულებების ტერიტორიაზე გადაადგილებას, სიმშვიდის დარღვევას და ა.შ. შესაძლოა, ამჟამად კანონიერად მიჩნეული სრულიად მშვიდობიანი დემონსტრაცია, რამდენიმე წუთში არაკანონიერად აქციონ თუ ის შემაწუხებელია საზოგადოებრივი სიმშვიდისათვის, ან თუ დემონსტრანტები გადალახავენ კერძო საკუთრების საზღვარს. ამ შემთხვევაში სახელწმიფო ძალასთან და ინსტიტუციურ ძალადობასთან კონფრონტაცია გარდაუვალია. ხოლო თუ დაპირისპირება არ შედგება, მაშინ ოპოზიცია გადაიქცევა უვნებელ რიტუალად, ცნობიერების დამაშოშმინებლად და სტატუს-კვოს მასშტაბში მოცემული უფლებებისა და თავისუფლებების მოპოვებისთვის ბრძოლის პროცესის მოწმედ. სწორედ ამის მსგავსი იყო სამოქალაქო უფლებებისთვის მებრძოლთა გამოცდილება: რომ სისტემა ძალადობას მიმართავს, რომ სისტემა მოძალადეა და რომ ამ ძალადობის წინააღმდეგ ბრძოლისას კანონიერება თავიდანვე პრობლემატურია. ასეთი იქნება სტუდენტური ოპოზიციის გამოცდილება მომავალში. როდესაც სისტემა იგრძნობს, რომ სტუდენტების ოპოზიციაც მათთვის საფრთხეა, სტუდენტები თავიანთ თავებზე გამოსცდიან ძალადობას. შემდეგ ოპოზიცია ფატალური გადაწყვეტილების წინაშე დადგება: იმოქმედოს რიტუალური დატვირთვით, თუ იმოქმედოს როგორც გამათავისუფლებელმა ან გამოაცხადოს სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა.
მსურს რამდენიმე სიტყვა მაინც ვთქვა წინააღმდეგობის უფლებაზე, რადგან სულ უფრო და უფრო მაოცებს ის, თუ რა მცირედ შეაღწია ამ ცნებამ ადამიანების ცნობიერებაში, არადა წინააღმდეგობის უფლება, კერძოდ, სამოქალაქო დაუმორჩილებლობა დასავლური ცივილიზაციის ყველაზე ძველი და სანქცირებული ელემენტია. იდეა იმის შესახებ, რომ არსებობს გარკვეული უფლება თუ კანონი, რომელიც პოზიტიურ სამართალზე მაღლა დგას ისევე ძველია, როგორც თვით ცივილიზაცია. ოპოზიციის ფორმირების პროცესში ამ უფლებათა კონფლიქტს, ადგილი ყოველთვის აქვს. სისტემას ყოველთვის აქვს კანონიერი უფლება მიმართოს პოზიტიურ სამართალს და ძალადობას, ის ამ საკითხში მონოპოლისტია, ის ძალადობას თავისივე თავის დასაცავად მიმართავს. ამისგან განსხვავებით, უმაღლესი უფლების და წინააღმდეგობის ვალდებულების, სამოქალაქო დაუმორჩილებლობის აღიარება და მისი განხორციელება თავისუფლების განვითარების გამწევი ძალა, პოტენციურად განმათავისუფლებელი ძალმოსილება/ძალადობაა. წინააღმდეგობის უფლების გარეშე, ჩვენ ისევ პრიმიტიული საზოგადოებრივი მოწყობის ფორმაში ვიცხოვრებდით. აქვე, ვფიქრობ, რომ ძალადობა მოიცავს ორ ფორმას: ძალადობა ვლინდება სტრუქტურული, ინსტიტუციონალური გზით, რომელიც სისტემის დაფუძნებულია და განმათავისუფლებელი ძალადობა, რომელიც პოზიტიური სამართლის კუთხით აპრიორულად არაკანონიერია. უსაზრისოა წინააღმდეგობის უფლების კანონიერებაზე საუბარი: არც ერთ სოციალურ სისტემას – მათ შორის ყველაზე თავისუფალსაც კი – არ ძალუძს საკუთარი თავის წინააღმდეგ მიმართული ძალადობის დაკანონება. თითოეულ ამ ფორმას აქვს ფუნქცია, რომელიც სხვა მათგანს უპირისპირდება. არსებობს ჩამხშობი და გამათავისუფლებელი ძალადობა; არსებობს სიცოცხლის დაცვისათვის განკუთვნილი ძალადობა და აგრესიისკენ მიმართული ძალადობა. ორივე ტიპის ძალადობა ისტორიის კუთვნილებაა და ასეთადაც დარჩება. ამგვარად, ოპოზიცია ყოველთვის ძალადობის სარჩულ ქვეშ ყალიბდება. უფლება დგას უფლების პირისპირ, ოღონდ არა როგორც მხოლოდ აბსტრაქტული რამ, არამედ როგორც ნამდვილი ქმედება. განვმეორდები, რომ სტატუს-კვოს აქვს კანონიერების ჩარჩოების განსაზღვრის შესაძლებლობა. თუ გათავისუფლების უფლება დადგენილ წესრიგს არ შეეწირება და თუკი, როგორც ეს ისტორიის განვლილ საფეხურებზე ხდებოდა, ძალაუფლების მსხვერპლი რევოლუციაში დაღუპულთ არ გადასწონის, მაშინ ამ ორი უფლების კონფლიქტი – წინააღმდეგობის უფლების ინსტიტუციონალურ ძალადობასთან დაპირისპირება – სახელმწიფო ძალადობასთან შეხეთქების/შეხლის გამუდმებულ საფრთხეს ატარებს. ეს იმას ნიშნავს, რომ ძალადობის გმობა, ხელს უწყობს არსებული ინსტიტუციონალური ძალადობის კვლავწარმოებას. მონოპოლისტურ ინდუსტრიულ საზოგადოებაში კი, ეს ძალადობა უპრეცენდენტო რაოდენობით კონცენტრირებულია იმ ბატონობაში, რომელიც საზოგადოების ტოტალობაში იჭრება. ამ ტოტალობასთან მიმართებით, გათავისუფლების უფლება განცალკევებულ უფლებად მოსჩანს. ამგვარად, ძალადობის კონფლიქტი საყოველთაო და განსაკუთრებულ, ან საჯარო და კერძო ძალადობას შორის დაპირისპირებად წარმოჩინდება და ამ შეჯახებაში კერძო ძალადობა მანამ დამარცხდება, სანამ მას ძალუძს არსებული საჯარო ძალაუფლება გამოიწვიოს, როგორც ახალი საყოველთაო ინტერესი.
იქამდე, სანამ ოპოზიციას ახალი საყოველთაო ინტერესის შექმნის სოციალური ძალა არ შესწევს, ძალადობის პრობლემა, უპირველესად, ტაქტიკურ საკითხად დარჩება. შესაძლებელია, რომ ძალაუფლებასთან კონფრონტაციისას, რომელშიც წინააღმდეგობის გამომწვევი ძალა მარცხდება, გარკვეულ შემთხვევებში, ძალაუფლების თანწყობა ოპოზიციის სასარგებლოდ შეიცვალოს? ამ საკითხის განხილვისას ხშირად ერთი და იმავე არგუმენტებს გვეუბნებიან, რომლებიც არასწორია, სახელდობრ, ის, რომ ამგვარი კონფრონტაციისას ოპონენტი ძლიერდება. მეორე მხარე შეიძლება კონფრონტაციის გარეშეც გაძლიერდეს. როდესაც ოპოზიცია აქტიურდება ასეთი შემთხვევები ყოველთვის ხდება, მაგრამ პრობლემა გარდამავალ საფეხურზე ოპონენტის გაძლიერების გარდატეხაა. ვითარების ევოლუცია დაპირისპირებათა შემთხვევებზეა დამოკიდებული და, განსაკუთრებით, იმ საგანმანათლებლო პროგრამებისა და სოლიდარობის წარმატებაზე, რომელიც სისტემატურად აღსრულებადია. შემიძლია, ამერიკის შეერთებული შტატების მაგალითი მოვიყვანო. ოპოზიციამ ვიეტნამთან ომი თავისუფლებისა და სიცოცხლის წინააღმდეგ გალაშქრებად აღიქვა, ამ ფაქტორმა მთელ საზოგადოებაზე იქონია გავლენა და ეს (ვიეტნამელთა; მთ. შენ) ტოტალური თავდაცვის უფლებას ამართლებს. მიუხედავად ამისა, მოსახლეობის უმრავლესობა მაინც მხარს უჭერს ვიეტნამის ომსა და მთავრობის ქმედებებს, პარალელურად კი, ოპოზიცია მხოლოდ გაფანტულად და ლოკალურად ორგანიზდება. ოპოზიციის ქმედებათა ფორმა, რომელიც ჯერ კიდევ კანონიერია, სპონტანურად გარდაიქმნება სამოქალაქო დაუმორჩილებლობად, რომელიც სამხედრო სამსახურზე უარის თქმასა და ამ უარის ორგანიზებას მიემართება. ეს კი უკვე არაკანონიერად მიიჩნევა, რაც მდგომარეობას კიდევ უფრო ამწვავებს. სხვა მხრივ, დემონსტრაციებს თან ახლავს საგანმანათლებლო საქმიანობა და ამ პროცესმა უკვე სისტემატიური ხასიათი მიიღო. ეს არის „საზოგადოებრივი საქმიანობა“. სტუდენტები დადიან ღარიბ დასახლებებში იმისათვის, რათა იქ მაცხოვრებლებს გაესაუბრონ, პირველ რიგში, ისეთი პრიმიტიული და ელემენტარული პრობლემები აღმოუფხვრან, როგორიცაა ანტისანიტარიისა და ჰიგიენის საკითხები. ეს სტუდენტები იმისათვის იღვწიან, რათა ამ ადამიანებს მატერიალური პრობლემის გადაწყვეტაში დაეხმარონ, მაგრამ ყველაზე მთავარი ამ დასახლებებში პოლიტიკური ცნობიერების გაღვიძების საკითხია. ამგვარ საგანმანათლებლო საქმიანობას ისინი მხოლოდ ღარიბ დასახლებებში არ ეწევიან; არსებობს ცნობილი „doorbell-ringing campaign“, რომელიც მოიცავს დისკუსიებს დიასახლისების პრობლემების გარშემო, ხოლო თუ ქმრებიც სახლში არიან, მათ პრობლემებსაც განიხილავენ. არჩევნების წინ ეს პროცესი საკმაოდ მნიშვნელოვანია. მინდა აღვნიშნო ფაქტი, რომ უმეტესად ქალებისთვის უფრო მისაღებია ადამიანური არგუმენტები, ვიდრე კაცებისათვის. ეს იმიტომ ხდება, რომ ქალები ჩართულნი არიან უფრო შრომატევად და რუტინულ საქმიანობაში. იქნება სტუდენტების ეს ძალისხმევა წარმატების მომტანი? წარმატება დამოკიდებულია ხმათა იმ რაოდენობაზე, რომლებსაც ე.წ „მშვიდობის კანდიდატები“ მიიღებენ ადგილობრივ და ფედერალურ არჩევნებში.
დღესდღეობით ოპოზიციური ძალების თეორიულ ბაზისისკენ მიბრუნება შესამჩნევია, ეს პროცესი საკმაოდ მნიშვნელოვანია ახალი მემარცხენეებისათვის, როგორც აღვნიშნე, ისინი არ ენდობიან ძველ იდეოლოგიას. მწამს, რომ ეს პროცესი უფრო და უფრო ხილული გახდება, სისტემის ცვლილებას აუცილებლად სჭირდება თეორიული ცოდნის დაგროვება. ამერიკის შეერთებულ შტატებში მყოფი სტუდენტები, ცდილობენ არა მხოლოდ საზღვრების გავლებას ძველ და ახალ მემარცხენეებს შორის, არამედ ნეო-მარქსისტული ხედვიდან, თანამედროვე კაპიტალიზმის კრიტიკასაც.
ოპოზიციის საქმიანობის ბოლო ასპექტი, რომელზეც მსურს ყურადღება გავამახვილო, პროტესტის ახალი განზომილებაა, სახელდობრ, ის მორალურ-სექსუალური და პოლიტიკური მეამბოხეობის ნაზავისაგან შედგება. მსურს დაგიხატოთ ნათელი სურათი იმისა, რისი შემსწრეც მე პირადად ვარ და ვფიქრობ, ეს დაგანახებთ განსხვავებას შტატების სიტუაციასა და გერმანიაში მიმდინარე პროცესებს შორის. ეს ეხება უდიდეს ანტისაომარ დემონსტრაციას, რომელიც ბერკლიში გაიმართა. პოლიციამ დემონსტრაციის ჩატარების ნებართვა გასცა, თუმცა ოკლენდის სამხედრო რკინიგზის მისასვლელები ჩაკეტეს და ამ მიმართულებით წასვლა აკრძალეს. ეს ნიშნავდა, რომ მკაფიოდ და მკაცრად განსაზღვრულ არეალს მიღმა დემონსტრაცია უკვე არაკანონიერი გახდებოდა. როდესაც აქციის მონაწილენი ამ აკრძალული ტერიტორიის საზღვარს მიუახლოვდნენ, პოლიციამ ათი რიგისგან შემდგარი ბარიკადები აღმართა, ისინი შეიარაღებულნი იყვნენ ხელკეტებითა და ფარებით. პროტესტანტების ნაკადი მიუახლოვდა ამ ბარიკადს, შემდეგ, როგორც ყოველთვის ხდება, ერთ-ერთმა მათგანმა დაიყვირა, რომ ისინი გაჩერებას არ აპირებდნენ, თუმცა ბარიკადების გარღვევის ნაცვლად, რასაც, რა თქმა უნდა, სისხლიანი, უმიზნო დაპირისპირება მოჰყვებოდა, დემონსტრანტებმა საწინააღმდეგო მხარეს თავიანთივე ბარიკადი აღმართეს, შესაბამისად, უკნიდან წამოსულ მასას, ჯერ დემონსტრანტების კორიდორის გარღვევა მოუწევდა. ხშირად ასე არ ხდება ხოლმე, ეს არაბუნებრივი იყო. ორი თუ სამი დამზაფრავი წუთის შემდეგ, ათასობით დემონსტრანტი ქუჩაში დაჯდა, მათ ამოიღეს თავიანთი გიტარები და ჰარმონიკები, ხალხმა ერთმანეთს დაუწყო კოცნა და ამით დასრულდა დემონსტრაცია. შეიძლება ეს თქვენ სასაცილოდ მიგაჩნიათ, მაგრამ მჯერა, რომ ეს ყველაფერი ძალიან სპონტანურად მოხდა და ალბათ საწინააღმდეგო მხარეს არსებულ მტერზეც მოახდინა გავლენა.
რამდენიმე წუთი ოპოზიციის პერსპექტივაზეც ვისაუბრებ. მე არასოდეს მითქვამს, რომ არსებული სტუდენტური ოპოზიცია ჩამოყალიბებული რევოლუციური ძალაა, არც ჰიპები მესახებიან „პროლეტარების მემკვიდრეებად“! მხოლოდ ეროვნულ-გამათავისუფლებელი ფრონტები არიან დღეს რევოლუციურ ბრძოლაში ჩაბმულნი. მაგრამ არც ისინი წარმოადგენენ ეფექტურ რევოლუციურ საფრთხეს მოწინავე კაპიტალისტური სისტემისათვის. ყველა ოპოზიციური ძალა დღეს არის მზაობის პროცესში, ისინი მხოლოდ და მხოლოდ მზაობის ეტაპზე არიან, მაგრამ ისინი სისტემის შესაძლო კრიზისისთვის ემზადებიან. უფრო ზუსტად, ეროვნულ-გამათავისუფლებელი და გეტოების ამბოხი ხელს უწყობს სისტემის კრიზისს, არა მხოლოდ სამხედრო მიმართულებით, არამედ პოლიტიკური და მორალური მიმართულებებითაც; ისინი სისტემის ცოცხალი, ადამიანური უარყოფანი არიან. ამ კრიზისისთვის მზადებამ და მისმა პოტენციალმა, შესაძლოა უფრო რადიკალური გახადოს მუშათა კლასი. მაგრამ ჩვენ არ უნდა ვიყოთ ილუზიაში, შესაძლოა ეს რადიკალიზება მემარცხენე მიმართულებით არ წარიმართოს და ეს საკითხი დღესაც ღიაა. ჯერ-ჯერობით არ არის დაძლეული ფაშიზმისგან და ნეო-ფაშიზმისგან მომდინარე მწვავე საფრთხე.
მე ვისაუბრე შესაძლო კრიზისზე, სისტემის პოტენციურ კრიზისზე. პროცესები, რომლებიც ამ კრიზისის ხელშემწყობია, დეტალურად უნდა გაანალიზდეს. ვფიქრობ, რომ ჩვენ ეს კრიზისი უნდა განვიხილოთ, როგორც განსხვავებული ეკონომიკური, პოლიტიკური და მორალური ობიექტური და სუბიექტური ტენდენციების შესაყარი, როგორც აღმოსავლეთში, ასევე დასავლეთშიც. ოპოზიციური ძალები ჯერ არ გაერთიანებულან სოლიდარობის საფუძველზე. განვითარებული კაპიტალისტური წეს-წყობილების ქვეყნებში, ისინი დიდი მხარდაჭერით არ სარგებლობენ. ამერიკაში არსებული გეტოებიც კი, პოლიტიზირების საწყის ეტაპზე არიან. ამ მდგომარეობის გათვალისწინებით, მეჩვენება, რომ ოპოზიციის ამოცანა, ამ ეტაპზე, გარკვეული სოციალური ჯგუფების ცნობიერების გათავისუფლებაა. ფაქტია, რომ დღეს ყველას სიცოცხლე რისკის ქვეშაა და დღეს ყველა ნაწილია იმისა, რასაც ვებლენი[8] „დაქვემდებარებულ მოსახლეობას“ უწოდებდა, რაც ნიშნავს, რომ ყველა ბატონობის ქვეშ არსებობს. ჩვენ უნდა შევიცნოთ სისტემის საშინელი პოლიტიკა, რომელიც თავისი რეპრესიული მექანიზმით ტოტალურ განადგურებას გვიქადის. უნდა გავაცნობიეროთ, რომ მისაწვდომი საწარმოო ძალები გამოიყენება ექსპლოატაციისა და რეპრესიის კვლავწარმოებისათვის და ე.წ თავისუფალი მსოფლიო თვითონვე აღჭურვავს თავისივე თავს სამხედრო და პოლიციური ძალის დიქტატურით, რათა ჭარბი პროდუქცია დაიცვას. სხვა მხრივ, ეს პოლიტიკა სრულიად ვერ გაამართლებს მეორე მხარეს არსებულ ტოტალიტარიზმს, რომლის წინააღმდეგაც ბევრის თქმა შეგვიძლია. მაგრამ ეს ტოტალიტარიზმი არ არის ექსპანსიური და აგრესიული და ის ნაკარნახევია სიღარიბისგან. ეს გარემოება არ ცვლის იმ ფაქტს, რომ მის წინააღმდეგ უნდა ვიბრძოლოთ, მაგრამ, რა თქმა უნდა, – მემარცხენე თვალთახედვიდან.
ცნობიერების გათავისუფლება, რომელზეც მე ვისაუბრე, მეტია ვიდრე უბრალოდ დისკუსია. ამ ვითარებაში ეს ნიშნავს და უნდა ნიშნავდეს დემონსტრირებებს, ამ სიტყვის ზუსტი გაგებით. ყველამ უნდა გამოხატოს ნება სიცოცხლისაკენ, უნდა შეძლოს ნების დემონსტრირება, რათა იცხოვროს მშვიდობიან, ადამიანურ მსოფლიოში. სისტემა მობილიზებულია ამ შესაძლებლობის წინააღმდეგ. ასევე უნდა ითქვას, რომ მავნებელია ილუზიების ქონა, ის იმაზე მეტი ზიანის მომტანია, ვიდრე შეიძლება იყოს ნების არქონა, ან ფატალიზმი, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ სისტემის წისქვილზე ასხამს წყალს. ჩვენ ვიპოვეთ საკუთარ თავებში ძალა, რათა შევბრძოლებოდით ფაშისტურ სისტემას, უსარგებლო ომები და დესტრუქციული ქმედებები სისტემის შინაგანი წინააღმდეგობების მანიფესტაციაა. ასეთი სისტემა არ არის იმუნური. ის უკვე თავს იცავს ოპოზიციისაგან და ინტელექტუალებისაგან, რომლებიც მსოფლიოს ყველა კუთხეში გვხვდებიან. და თუ მაინც ვერ დავინახავთ ტრანსფორმაციას, უნდა გავაგრძელოთ ბრძოლა. ჩვენ უნდა გავთავისუფლდეთ და შევეწინააღმდეგოთ, თუ გვსურს ვიცხოვროთ როგორც ადამიანებმა, რათა ვიმუშაოთ და ვიყოთ ბედნიერები. სისტემასთან ალიანსი კი, ამის გაკეთების უნარს გვიხშობს, მასთან ალიანსი ამ გზიდან გადახვევაა.
თარგმნა დავით გალაშვილმა
[1] ჰერბერტ მარკუზე მოხსენებით – „ძალადობისა და რადიკალური ოპოზიციის პრობლემა“ – 1967 წელს ბერლინის თავისუფალ უნივერსიტეტში წარსდგა. ლექცია წერილობითი სახით პირველად ჟურნალში Psychoanalyse und Politik-ში გამოქვეყნდა. წინამდებარე თარგმანი შესრულებულია შემდეგი გამოცემიდან: Herbert M., The New Left and the 1960s: Collected Papers of Herbert Marcuse, Volume 3, Edited by Douglas Kellner, Routledge, 2004.
[2] Herbert Marcuse, One-Dimensional Man (Boston: Beacon, 1964).
[3] ამ საკითხის შესახებ იხ. Serge Mallet, La Nouvelle Classe Ouvrière (Paris: Editions du Seuil, 1963).
[4] Teach-ins-ის კონცეფცია შეიქმნა 1965 წელს. 1965 წლის 17 მარტს, მიჩიგანის უნივერსიტეტში დაახლოებით 50 ფაკულტეტის სტუდენტი ესწრებოდა სემინარს, რომელიც მიმართული იყო ვიეტნამის ომის წინააღმდეგ. Teach-ins არის არაფორმალური ლექცია-დისკუსიები საჯარო ინტერესის ობიექტის შესახებ (რედ.).
[5] პროტესტის ფორმა, რომლის დროსაც დემონსტრაციის მონაწილეები იკავებენ გარკვეულ ადგილს და არ ტოვებენ მას მანამ, სანამ მათი მოთხოვნები არ შესრულდება (რედ.).
[6] შეკრება, რომელიც გაიმართა 1967 წლის 14 იანვარს, სან-ფრანცისკოში. შეკრების მონაწილენი ითხოვდნენ კულტურულ და პოლიტიკურ დეცენტრალიზაციას, კომუნალური ცხოვრების ტიპს (რედ.).
[7] შეკრება ან წვეულება, სადაც ადამიანები ღიად გამოხატავენ თავიანთ გრძნობებს და ფიზიკურ მიმართებებს, ასოცირდება ჰიპების მოძრაობასთან (რედ.).
[8] თორსტეინ ვებლენი (1857-1929) – ნორვეგიელ-ამერიკელი ეკონომისტი და სოციოლოგი, რომელმაც თავი კაპიტალიზმისადმი კრიტიკული მიმართებით გაითქვა (რედ.).