***
1878 წელს ფრიდრიხ ენგელსმა პოლემიკური ნაშრომი სათაურით „ანტი-დიურინგი“ გამოაქვეყნა. მეცნიერული სოციალიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებელი ტექსტის წინასიტყვაობაში იმ გარემოებაზე მიუთითებდა, რომ ევგენი დიურინგთან[1] პოლემიკის გაჩაღება ობიექტური გარემოებების მიერ ნაკარნახები უფრო იყო, ვიდრე შინაგანი გულისთქმის მიდევნების შედეგი.[2] ცხადია, არც მარქსიზმის თვითგამოცხადებული „ექსპერტი“, ფოქს ნიუსის წამყვანი და რეაქციონერი ავტორი მარკ ლევინია დიურინგი და არც ჩვენ ვაცხადებთ პრეტენზიას იმაზე, რომ ენგელსის სადარი ყოველმხრივი და სიღრმისეული კრიტიკის წარმოებას შევძლებთ, თუმცა მარკ ლევინის ახლადგამოცემული ბესტსელერის – „ამერიკული მარქსიზმის“ (American Marxism) – დაგემოვნება სწორედ იმ მჟავე ხილსა ჰგავს, რომელსაც ენგელსი დიურინგის თეორიას ადარებდა.[3] ისიც უნდა ითქვას, რომ მარკ ლევინის ტექსტზე გამოპასუხება გადაუდებელი პოლიტიკური თუ სოციალური ვითარებით არ არის ნაკარნახები, მაგრამ „ამერიკულ მარქსიზმში“ მოტანილი განაზრებები, მხოლოდ ერთი ავტორის სუბიექტური რეფლექსია არ არის და შეიძლება ითქვას, რომ ის უკვე დიდი ხნის, ლამის დახავსებული და ჟანგმოკიდებული ტენდენციების გამომზეურებაა. ლევინის ნაშრომი სავსეა აბსტრაქტული ფრაზიორობით, მჭმუნვარე პატრიოტის პათოსით, თეორიული არევ-დარევითა და განუკითხაობით, მკითხველს შესაძლოა ისეთი განცდა დაებადოს, რასაც რუსი პოეტი, მწერალი და პუბლიცისტი, ნიკოლაი ნეკრასოვი, ერთ-ერთ თავის გმირს ათქმევინებს:
что ему книжка последняя скажет,
то на душе его сверху и ляжет.[4]
თუმცა მარკ ლევინის ფილოსოფიის სამოსელში გახვეულ ტექსტებში, უფრო მეტად, ყურმოკრულ ნახევარსიმართლეს, ნეომაკარტისტულ[5] ისტერიკულ ტონს და რეაქციის აპოლოგეტის ფილისტერულ გმინვას ვაწყდებით. მიუხედავად მარკ ლევინისა და მსგავსი ყაიდის თვითგამოცხადებული ექსპერტების თქმულისა, რომ მათ არ ძალუძთ მარქსის მასშტაბის მქონე „დევიანტი“, რადიკალი ავტორების გასიგრძეგანება, ისინი მაინც დაურიდებლად ცდილობენ მარქსისტული, თუ მარქსისტულად შერაცხული თეორიული ტრადიციების გამათრახებას. ლევინი იმდენად შორს დგას მარქსისტული ტრადიციისგან, რომ ის „ფრანკფურტის სკოლას“ „ფრანკლინის სკოლად“ მოიხსენიებს, ხოლო „ისტორიულ მატერიალიზმს“ „მატერიალურ ისტორიციზმად“. ამგვარად, ცხადია, რომ ლევინი „ამერიკულ მარქსიზმში“ არც ამერიკული მუშათა კლასის ისტორიას, არც სხვადასხვა მარგინალური ჯგუფის ემანსიპაციისთვის ბრძოლას და არც ამერიკელი „კათედერ-სოციალისტების“[6] ანატომიას არ აღგვიწერს, პირიქით, რელიგიურ ექსტაზში ჩავარდნილი ავტორი ჯვაროსნულ ლაშქრობას იწყებს ყველა იმ მოძრაობისა და პოლიტიკის წინააღმდეგ, რომელიც, სულ მცირე, რიტორიკის დონეზე მაინც ეწინააღმდეგება ამერიკული მსხვილი ბურჟუაზიის რწმენა-წარმოდგენებს. შტატების მმართველი კლასი სილაგაწნულია ბოლოდროინდელი მოვლენებით, განსაკუთრებით, პოლიციის მიერ შავკანიანი ჯორჯ ფლოიდის მკვლელობის შედეგად თავსდატეხილი სოციალური შფოთითა და არეულობით. საზოგადოებრივი მღელვარების ჟამს კი მეშჩანი თეორეტიკოსი საგონებელშია, ყოველი საგანი მის ბაგეთაგან წარმოთქმულ სახელდებას მოელის, ყოველ მოვლენას მის თეორიულ კონსტრუქციებში სურს მოკალათება, ხოლო მისი პატრონები, მსხვილი ბურჟუები, კარგად ნაპატრონები ძაღლისგან ეზო-კარის დაცვას, ან, სულ მცირე, გამაფრთხილებელ ყეფას მაინც ითხოვენ. სწორედ ამიტომაც არის, რომ „ამერიკულ მარქსიზმში“ ხშირად ვისმენთ სტატუს-კვოს შენარჩუნებაზე მოქადაგე მეშჩანის წყევლა-კრულვას, ავგეას საჯინიბოს კუდიანებისგან განწმენდისაკენ მოწოდებას, რადგან მეშჩანობა „ეს ხომ მბრძანებელი კლასების თანამედროვე წარმომადგენლის სულიერი წყობაა. მეშჩანობის ძირითადი ნიშნებია მახინჯად განვითარებული მესაკუთრული გრძნობა, შინაგანი და გარეგანი სიმშვიდის მუდმივად დაძაბული სურვილი, ბნელი შიში ყველაფრის წინაშე, რასაც, ასე თუ ისე, შეუძლია დაარღვიოს ეს სიმშვიდე, და იმის ჟინიანი სწრაფვა, რომ სწრაფად ახსნას ყველაფერი, რაც კი დამკვიდრებულ სულიერ წონასწორობას ურყევს, ცხოვრებასა და ადამიანებზე შეხედულებას ურღვევს“.[7]მაქსიმ გორკის ეს შენიშვნა, პირდაპირ მიემართება შტატებში არსებულ ვითარებაზე მოქვითინე მსხვილი ბურჟუაზიის ლაქიებს, რომლებიც მხოლოდ სოციალური ალიაქოთის ჟამს ამჩნევენ შიშველ ძალადობას, თუმცა, თვალთმაქცურად, ყოველთვის თავს არიდებენ თვალი გაუსწორონ არსებობისათვის გაჩაღებულ ყოველდღიურ ბრძოლას ლათინოსთა, შავკანიანთა, გლობალური სამხრეთიდან ემიგრირებულთა დასახლებებში, მათ ხშირად ირიბ, ხოლო, დროგამოშვებით, პირდაპირ ხოცვა-ჟლეტას. შტატებში ლევინისთვის ასე საძულველი ჩაგრულთა ჯგუფების სია მეტად გრძელია, თუმცა ჩვენ შეგვიძლია მოკლედ და სქემატურად დავახასიათოთ მათი ყოფა: ყოველდღიური ბრძოლა საარსებო საშუალებათა მოპოვებისთვისა და სოციალურ კიბეზე დაწინაურებისთვის, შეტაკება გაბატონებული კლასის იარაღთან, სახელმწიფო აპარატთან, და მის მიერ დაქირავებულ მუშაკებთან. ჩვენი მორალისტი მეშჩანები კი, მოთქვამენ მათი კულტის ხელყოფის, საკუთრების შელახვის გამო, რომელიც უკვე საუკუნეებია მათთვის ფეტიშისტურ საბურველში გახვეულა და არც ლამობს მეფური კვარცხლბეკიდან ჩამოქვეითებას. მეშჩანის ლოგიკა მარტივია, ისინი ხედავენ უმართავ, სტიქიურ პროტესტს, ხედავენ, რომ მათ საკუთრებას განადგურება ემუქრება, მათ მდიდრულ სახლ-კარს დარბევა, მათ ყოველდღიურ უბადრუკ ცხოვრებას კალაპოტიდან ამოვარდნა და ისინი ფრთხებიან, წუწუნებენ, რომ სახლებიდან ვეღარ გამოდიან, მაშინ როდესაც ნებისმიერ წამს, გეტოდან გამოსვლა თითოეულ მარგინალს შესაძლოა სიცოცხლის მოსწრაფებად დაუჯდეს. ამ დროს კი, ჩაფიქრებული მეშჩანები უცაბედად „მალთუსებად,[8] სპენსერებად,[9] ლე-ბონებად[10], ლომბროზოებად[11] იქცევიან“. მეშჩანები სახელმწიფოს უმალ სთხოვენ მათი მხრიდან ასე დაგმობილი ძალადობის უკვე სტიქიური პროტესტანტების წინააღმდეგ მიმართვას და ეს ასეც უნდა იყოს, რადგან ბურჟუაზიული სახელწმიფო ხომ მეშჩანების კაპიტალის დამცველი აპარატია, ის ხომ პიროვნების სრულად დამმონებელი და დამამახინჯებელი მექანიზმია. ლევინს და მის ზურგს უკან მდგომ კლასს სწორედ ამ ძალმომრეობის მანქანის იმედი აქვთ, როდესაც მისი თქმით „წარმატებული, ბედნიერი და კმაყოფილი ადამიანები მიზანში ამოღებულნი და ნაწამებნი არიან (…) რადგან ისინი სტატუს-კვოს გულშემატკივრობენ და მისი შენარჩუნებისთვის იბრძვიან.“[12] ლევინი არ კმაყოფილდება მცირე მასშტაბებით და აცხადებს, რომ „მილიონობით ამერიკელის გამოღვიძება სწადია“, ვინც წინ უნდა აღუდგეს ამერიკული იდეალების, ზნეობის, თავისუფლების და მთავარი მონაპოვრის – კაპიტალიზმის – მოწინააღმდეგეებს. ავტორის განმარტებით, შეერთებული შტატების ნომერ პირველი მტერი ეს მარქსიზმი და სოციალიზმია, ხოლო მარქსისტ პარტიზანებად BLM (Black lives matter),[13] Antifa,[14] The Squad[15] გვევლინებიან, რომლებიც ეკონომიკურ და გენდერულ თანასწორობას, რასობრივ და ეკოლოგიურ სამართლიანობას მოითხოვენ.[16] ასევე, ლევინი „ფრანკფურტის სკოლას“ და, კერძოდ, გერმანული წარმოშობის მარქსისტ თეორეტიკოსს, ჰერბერტ მარკუზეს თეორიას რასობრივი, გენდერული და სხვა „კრიტიკული თეორიის“ სამჭედლოდ მოიხსენიებს. ავტორი თავის ბესტსელერში უაპელაციოდ იმეორებს სხვა მოარულ კლიშეებსაც, რომ სწორედ მარქსისტული თეორიაა „დამნაშავე“ იდენტობის, ქვიარ, პოსტკოლონიური თუ სხვა ტიპის მიკროპოლიტიკების წარმოებაში. ლევინი ახერხებს, რომ ერთმანეთში აურიოს მოდერნისა და პოსტმოდერნის პირმშო თეორიები და მარქსიზმად შემოგვასაღოს ყველა ის „ეშმაკისეული“, რაც, მისი აზრით, ამერიკის შეერთებულ შტატებს საფუძველს ურყევს. ჩვენ, ჩვენი მხრივ, ვაფასებთ ლევინის ნიჭს დაინახოს კავშირი იქ, სადაც თვით დახელოვნებულ დიალექტიკოსსაც გაუჭირდებოდა კონკრეტული მიმართებების გამონახვა, თუკი, ცხადია, ლევინი იმ ტრივიალური და ფრთიანი ფრაზის აბსტრაქციის ძალმოსილებას არ შეურყვნია, რომელიც გვეუბნება, რომ სამყაროში ყველაფერი ურთიერთდაკავშირებულია. ამ თეორიის მიხედვით ისიც კი ძალგვიძს, თვით ლევინის მსგავსი გაბღენძილი შარლატანი მარქსისტ თეორეტიკოსად შევრაცხოთ, მაგრამ სანამ ამ საჩოთირო საქმეს ხელს მოვკიდებდეთ, იქამდე გვსურს ერთი-ორი სიტყვით ავტორის მიერ მარქსისტებად მონათლულ ჯგუფებს შევეხოთ, რადგან ერთ გერმანელ მწერალს თუ დავესესხებით, „ვინ არ აქებს კლოპშტოკს? მაგრამ განა ყველა კითხულობს მას? არა. ჩვენ გვინდა, რომ ნაკლებ გვაქებდნენ, სამაგიეროდ კი მეტი გულმოდგინებით კითხულობდნენ ჩვენს ნაწერებს!“[17] ბატონ ლევინს სრული უფლება აქვს აკრიტიკოს მარქსიზმი, მაგრამ ვაგლახ, რომ მხოლოდ სურვილი არ კმარა.
- ვის ვუწოდებთ მარქსისტებს?
ფილოსოფოსები მხოლოდ სხვადასხვანაირად განმარტავდნენ სამყაროს, მაგრამ საქმე ისაა, რომ სამყარო შეცვლილ იქნეს.
კ. მარქსი, ფოიერბახის შესახებ XI თეზისი.
მას სწადია იყოს სინთეზი, არის კი შეცდომა, შეცდომა ასხმული.
კ. მარქსი, ფილოსოფიის სიღატაკე.
ცნობილი მარქსისტი თეორეტიკოსი კარლ კორში თავის მარქსიზმისთვის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ნაშრომში – „მარქსიზმი და ფილოსოფია“ – წერს, რომ „მარქსისტული სისტემა პროლეტარიატის რევოლუციური მოძრაობის თეორიული გამოხატვაა (…) მარქსისტული თეორია მხოლოდ „მედლის მეორე მხარეა“ ნამდვილი პროლეტარული მოძრაობისა; სწორედ ორივე მხარის (თეორია და პრაქსისი; ავტორები) მთლიანობაა ის, რაც ისტორიული პროცესის ტოტალობას ქმნის“.[18] თუკი კვლავ კორშს დავესესხებით, მარქსისტულ თეორიას ოთხი ერთმანეთთან დიალექტიკურად დაკავშირებული მოვლენა აკონსტრუირებს, ესენია: ბურჟუაზიის რევოლუციური მოძრაობა, გერმანული იდეალიზმის ტრადიცია, პროლეტარიატის გარევოლუციურება და თვით მარქსის მატერიალისტური ფილოსოფია.[19] კორშის სქემა შესაძლოა სრულებით არ ეთანადება ვ.ი ლენინის მიერ მარქსიზმისთვის განსაზღვრულ თეორიულ ჩონჩხს, რომლის მიხედვითაც, მარქსიზმი ჰეგელის დიალექტიკური ფილოსოფიის, ინგლისური პოლიტ-ეკონომიისა და ფრანგული უტოპიური სოციალიზმის დიალექტიკურად შეკავშირებული მთლიანობაა,[20] მაგრამ ჩვენ ამ დებულებებით ხაზს ვუსვამთ იმ მოცემულობას, რომ მარქსიზმის მიღმა კონკრეტული თეორიული კონსტრუქცია დგას. იდეები ციდან არ ცვივა, მათ სოციალური, პოლიტიკური თუ ისტორიული სინამდვილენი აყალიბებენ, საპირისპიროდ ბატონი ლევინის ვარაუდისა, რომლის მიხედვითაც, თითქოს კაპიტალიზმი და მასში წარმოშობილი იდეათა მთელი სისტემა ოდითგანვე „კაცობრიობის უპიროვნო გონებაში“ თვლემდა და ფიფქიას პრინცის ამბორს ელოდა გამოსაფხიზლებლად. ჩვენ ბატონ ლევინს გული უნდა დავწყვიტოთ და შევახსენოთ, რომ მარქსიზმი, როგორც სხვა ნებისმიერი მოვლენა დედამიწაზე, გარკვეულ ისტორიულ ეპოქაში ჩამოყალიბდა, ასევე, ისიც უნდა შევახსენოთ მას, რომ მარქსამდეც არსებობდა ცნება სოციალიზმი, კომუნიზმი, რომ მარქსამდეც არსებობდნენ ექსპლუატირებული, რეპრესირებული კლასები, რომელთა სოციალური მოძრაობის თეორიულ გამოხატულებასაც ამა თუ იმ თეორეტიკოსის ნაშრომებში შევხვდებით. ლევინისდა სამწუხაროდ, მის „Magnum Opus”-ში მრავალჯერ ხსენებული კლასთა ბრძოლა სრულებითაც არ წარმოადგენს მარქსის ან ენგელსის გამოგონებას, ლევინს 1852 წელს მარქსის ვაიდემაიერისადმი მიწერილი წერილი რომ წაეკითხა, დიდი საიდუმლოს თანაზიარი გახდებოდა: „მე არ მეკუთვნის არც თანამედროვე საზოგადოებაში კლასების არსებობისა და არც მათ შორის ბრძოლის აღმოჩენის დამსახურება. ბურჟუაზიულმა ისტორიკოსებმა დიდი ხნით ჩემზე ადრე გადმოსცეს კლასთა ამ ბრძოლის ისტორიული განვითარება, ხოლო ბურჟუაზიულმა ეკონომისტებმა – კლასების ეკონომიური ანატომია. ის, რაც მე ახალი გავაკეთე, იმის დამტკიცებაში მდგომარეობს, რომ 1) კლასთა არსებობა მხოლოდ წარმოების განვითარების განსაზღვრულ ისტორიულ ფაზებთანაა დაკავშირებული; 2) რომ კლასთა ბრძოლას აუცილებლად მივყავართ პ რ ო ლ ე ტ ა რ ი ა ტ ი ს დ ი ქ ტ ა ტ უ რ ა მ დ ე; 3) რომ თვით ეს დიქტატურა მხოლოდ ყველა კლასთა მოსპობისა და უკლასო საზოგადოებისაკენ გადასვლას წარმოადგენს“.[21] თუმცა სამართლიანობისთვის უნდა ითქვას, რომ მხოლოდ ბატონი ლევინი არ არის ამ არევ-დარევის შემოქმედი, მეტიც, ის ერთგვარი მსხვერპლია იმ თვითგამოცხადებული მარქსისტებისა, რომლებიც მარქსიზმს ამა თუ იმ ბურჟუაზიულ იდეოლოგიასთან აერთებენ და ერთგვარი ეკლექტური შეჭამანდით გვიმასპინძლდებიან. და მათ გამოსამზეურებლად ოკეანის გაღმა გახედვა სულაც არ არის საჭირო, ისინი აქვე, ყურისძირში ახდენენ სინთეზს თავიანთ კათედრებზე, ჟურნალებში, ბლოგებსა და კიდევ ვინ უწყის სად. მაგალითად, მავანი პროფესორი სინამდვილის მოხელთებას ცდილობს ქართული სცენის პოპ-ვარსკვლავის, მერაბ მამარდაშვილის, რეაქციონერი კარლ შმიტის, იტალიელი ჯორჯო აგამბენის, მიშელ ფუკოს, ფრიდრიხ ნიცშეს, სახარების და პოლიტიკური თეოლოგიის მთელი ხარა-ხურის მარქსიზმთან სინთეზის მეშვეობით. ერთი ძველი მითოსი იმასაც კი მოგვითხრობს, რომ მავან პროფესორს ერთ ჯიბეში პრაქტიკა, ხოლო მეორეში თეორია უდევს, თუმცა ჩვენ მტკიცედ გვწამს, რომ მას კეთილი განზრახვა აქვს. მარქსიზმისა და სხვა თეორიების ერთმანეთთან დაკავშირება, როგორც გეორგ პლეხანოვი წერს, „მოწმობს მწყობრი მსოფლმხედველობის შემუშავების სურვილს, მაგრამ აგრეთვე ააშკარავებს აზროვნების სისუსტეს და უნიჭობას ერთი ძირითადი პრინციპის მკაცრად და თანმიმდევრულად გამოყენებაში“.[22] სულშეხუთული ობივატელი შესცქერის მთელს ამ ბაკქანალიას, მავანი პროფესორის სახარებისეულ პათოსს, ჩაგრულების მისამართით გასროლილ დაშაქრულ ოდებს, ნაციონალურ ტელევიზიებში მორალისა და ზნეობის შესახებ წარმოთქმულ სადღეგრძელოებს, მას უჭირს ამ ზეციდან მონაბერი სიოს სახელდება და მხსნელად მხოლოდ მარქსიზმი ევლინება. შეიძლება გაცხარებულმა მავანმა გვკითხოს: კი მაგრამ რა არის ცუდი სინთეზში, მარქსის შემდეგ სამყარო ხომ შეიცვალაო? ჩვენც მოვიკრებთ ძალღონეს და საპასუხოდ, რამდენიმე სიტყვით, დასავლური მარქსიზმის, უფრო კონკრეტულად კი, ყბადაღებული კრიტიკული თეორიის განვითარების ხაზს გავყვებით. წავიდეთ წინ.
1.1 კრიტიკული თეორია: გზა მარქსიზმიდან ოპორტუნიზმისაკენ
ცხადია, არც წინამდებარე წერილის ფორმატი და არც მისი მიზანი არ გვაძლევს საშუალებას მარქსიზმის – ალბათ ყველაზე ღრმა და მრავალმხრივი თეორიული ტრადიციის – ისტორია მეტ-ნაკლები სისავსით მაინც მოვიცვათ. თანაც თეორიისათვის ავტონომიურობის მინიჭება, მისი სინამდვილის მსვლელობის მიღმა მოხელთება სრულად აგვაცდენს მეთოდს, რითიც ნებისმიერი ისტორიული მოვლენის ანალიზისას უნდა ვხელმძღვანელობდეთ. მეთოდი, რომელსაც თვით მარქსის ტექსტებისა, თუ ზოგადად მარქსისტული ტრადიციის გარჩევისას უნდა მივსდიოთ ისტორიული მატერიალიზმია.[23] შესაბამისად, მარქსისტული თეორიის მდინარების დასურათხატებისთვის ისტორიული პროცესების ჭარბგანსაზღვრულობის ჩაჭერაა აუცილებელი, რაც, აქ და ახლა, მხოლოდ მოკლედ და სქემატურად თუ ძალგვიძს. არა მარტო მთელი ტრადიციის, არამედ თვით მარქსის მოღვაწეობის მსვლელობასაც ის სოციალური და პოლიტიკური დაძაბულობები განსაზღვრავს, რომელშიც ის და მისი თანამოაზრეები იკვლევდნენ გზას. მაგალითად, აქ გარდამტეხ მომენტებად გვევლინებიან 1848 წლის პროლეტარული რევოლუციის ჩახშობა და მუშათა ორგანიზაციების დროებითი განადგურება, პირველი ინტერნაციონალის შექმნა და მისი დაშლა, პარიზის კომუნის პერიპეტიები, მარქსისტებსა და ლასალიანელებს შორის დავა, ანტი-სოციალისტური კანონები გერმანიაში, ტრედუნიონისტული პოლიტიკა, ერთი სიტყვით, მე-19 საუკუნის მუშათა კლასის ისტორია, რომლის გარეშეც მარქსისტული თეორია კაბინეტური, ვიწროდ სპეციალიზებული კასტის მიერ ფილოსოფიური ჟარგონებით ჟონგლიორობას მოგვაგონებს. სწორედ ამავე კონტექსტში უნდა განვიხილოთ მარქსისტული თეორიის შემდგომი განვითარება ვ.ი ლენინისა და როზა ლუქსემბურგის მიერ, რომელიც მე-20 საუკუნის დასაწყისში მყოფი პროლეტარიატის პოლიტიკურ საჭიროებებსა და გამოწვევებს შეესაბამებოდა და მეორე ინტერნაციონალის ეკონომიზმსა და დოგმატიზმზე პასუხს წარმოადგენდა. ევროპული პროლეტარიატის რევოლუციურ პოტენციალს მძიმე უღლად აწვა მეორე ინტერნაციონალის ბელადების ეკონომიზმი, მათი ევოლუციონისტური და რედუქციონისტული დოქტრინები. სწორედ ამიტომ, მეორე ინტერნაციონალისა და „ეკონომიზმის“ კლასიკური კრიტიკა, ლენინმა 1902 წელს გამოცემულ ნაშრომში, „რა ვაკეთოთ?“, შემოგვთავაზა. ნაშრომში ლენინი „ეკონომისტების“ შესახებ წერს, რომ ისინი პროლეტარულ ბრძოლას მხოლოდ ეკონომიკური მოთხოვნებისათვის ბრძოლაზე ახურდავებდნენ, რაც სამუშაო დღის შემცირების, ხელფასის მატების, სამუშაო პირობების გაუმჯობესების მოთხოვნაში გამოიხატებოდა. „ეკონომიზმი“ აღიარებს ბრძოლის მხოლოდ სტიქიურ-ეკონომიკურ ფორმას და მიაჩნია, რომ მუშათა კლასის ნებისმიერი ძალისხმევა სწორედ ეკონომიკური მოტივით უნდა იყოს ნაკარნახები.[24] თავის მხრივ, 1917 წელს რუსეთში და 1918-1923 წლებში გერმანიაში მომხდარი წარმატებული თუ წარუმატებელი რევოლუციები საგულისხმო გავლენას ახდენენ, როგორც დასავლური მარქსიზმის პიონერებზე, ლუკაჩსა და კორშზე, ასევე, – ბატონი ლევინის მიერ მრავალჯერ ნახსენებ „ფრანკფურტის სკოლაზე“. პირველი მსოფლიო ომის მიმდინარეობისას ევროპული მუშათა კლასი რწმუნდება იმაში, რომ ბურჟუაზიული სოციალური ფორმაცია იდეურად და მატერიალურად უკვე გაბანკროტებულია. პირველი მსოფლიო ომი დასავლური მარქსიზმის და კრიტიკული თეორიის ფორმირებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობს. განსხვავებით მეორე ინტერნაციონალის სოციალ-შოვინისტური რიტორიკისა, ახალი თაობის მარქსისტი თეორეტიკოსები (ლუკაჩი, კორში, მარკუზე, ჰორკჰაიმერი, პოლოკი, ლოვენთალი და ა.შ.) ცხარედ აკრიტიკებდნენ გერმანიის მილიტარისტულ პოლიტიკას და იმპერიალიზმის, კაპიტალიზმის მტაცებლური ბუნებიდან გამოსავლის მაძიებელნი ხელს ჰკიდებენ მარქსის უფრო ღრმა შესწავლასა და მარქსისტული პრიზმიდან სინამდვილის ანალიზს. დასავლური მარქსიზმის პიონერები, თავდაპირველად, 1917 წლის ოქტომბრის რევოლუციის ერთგულნი არიან. მათი აზრით, 1917 წლის რევოლუცია წარმოშობდა ცოცხალ და სიცოცხლისუნარიან ალტერნატივას კაპიტალიზმისა. მეტიც, მაგალითად, ჰერბერტ მარკუზე (რომელიც ასევე სპარტაკისტთა წევრიც გახლდათ), ფრიდრიხ პოლოკი, მაქს ჰორკჰაიმერი და სხვები ჩართულები იყვნენ გერმანიის რევოლუციის პერიპეტიებში და ბურჟუაზიული წეს-წყობის დამხობაში უშუალო მონაწილეობას იღებდნენ. მაგალითად, მარკუზე ჯარისკაცთა საბჭოს წევრი იყო ბერლინში, ხოლო პოლოკი და ჰორკჰაიმერი, მიუნხენში, რევოლუციურ საქმიანობაში იღებდნენ მონაწილეობას.
თუმცა მალევე გერმანიის სოციალ-დემოკრატიული პარტია დევნის ახალგაზრდა რადიკალებს და ისინი პრაქტიკული მოღვაწეობიდან ისევ საუნივერსიტეტო საქმიანობას აფარებენ თავს. ამავე პერიოდში, 1920-იან წლებში, პოპულარული ხდება კარლ კორშისა და გეორგ ლუკაჩის ტექსტები, რომლებიც მარქსის უფრო ცოცხალ და არადოგმატურ ინტერპრეტაციას გვთავაზობენ. როგორც უკვე ითქვა, მეორე ინტერნაციონალის მარქსიზმს (კაუცკი, ბერნშტაინი) ვულგარულად ესმოდა რა ბაზისისა და ზედნაშენის მიმართება, რაც ეკონომიკური ბაზისის პრიმატსა და ისტორიის ევოლუციონისტურ-პოზიტივისტურ ხედვაში ვლინდებოდა. იმ პერიოდის ოფიციალური მარქსიზმი ივიწყებდა მარქსისტული დიალექტიკის მთავარ პრინციპს, სინამდვილე განხილული ყოფილიყო ადამიანის გრძნობადი მოქმედების ფორმაში, პრაქსისში, სუბიექტური მხარეების გათვალისწინებით. სხვაგვარად, მეორე ინტერნაციონალის მარქსიზმი გახლდათ რედუქციონისტული „ეკონომიზმი“, რომელიც ისტორიას განმარტავდა მხოლოდ ეკონომიკურ ისტორიად, ან ისტორიას უცქერდა, როგორც მხოლოდ ეკონომიკური განვითარების არეალს. დასავლური მარქსიზმის პირველი თაობისთვის მარქსიზმის ეს ვერსია დეტერმინისტულია ორი გაგებით: პირველ რიგში, აქ ეკონომიკური ბაზისი უპირობოდ განსაზღვრავს ზედნაშენს და ისტორიის მიმართულებას, ამგვარად, ისტორიის მსვლელობის კანონები მხოლოდ ეკონომიკურ სტრუქტურაშია დაფესვიანებული. მეორე მხრივ, მარქსიზმის ეს ვერსია სციენტისტურია, ანუ ის პრეტენზიას აცხადებს იმაზე, რომ ბუნებისმეტყველური მეცნიერების მსგავსია, შესაბამისად, მიდრეკილია დოგმატიზმისაკენ, ჩაფლულია გაქვავებულ, გაუშუალებელ, უმოძრაო კატეგორიებში, რომლებსაც ერთმანეთთან მხოლოდ მექანიკური კავშირი თუ აქვთ.
საპირისპიროდ ზემოთქმულისა, ლუკაჩი და კორში გვთავაზობენ მარქსის უფრო დიალექტიკურ, ჰეგელიანურ ინტერპრეტაციებს, ისინი ხაზს უსვამენ მარქსიზმის ჰეგელიანურ ძირებს და წინ სწევენ ისეთ კატეგორიებს, როგორიც დიალექტიკური გაშუალება და ტოტალობაა. ამ ავტორებთან ზედნაშენს ბაზისთან მიმართებით შედარებით მეტი ავტონომია აქვს, მეტიც, შეიძლება ითქვას, რომ აქ ვხვდებით ბაზისისა და ზედნაშენის ორმხრივ ურთიერთმიმართებას. გარდა ამისა, 1923 წელს გერმანიაში სოციალისტური რევოლუციის დამარცხება ამ ავტორებს უბიძგებს მეტი ყურადღება მიექცეს რევოლუციური სუბიექტის როლს, სხვა სიტყვებით, მაგ. კორში და ლუკაჩი უფრო მეტად ინტერესდებოდნენ რევოლუციაში არსებული სუბიექტური ფაქტორებით, რევოლუციური სუბიექტის რევოლუციური და კლასობრივი ცნობიერებით. თუკი მეორე ინტერნაციონალის მარქსიზმის წარმომადგენლებს მიაჩნდათ, რომ რევოლუცია უცილობლად, მხოლოდ კაპიტალიზმის შინაგანი წინააღმდეგობრიობების წყალობით მოხდებოდა, პირიქით, მაგ. კორში თვლიდა, რომ 1923 წელს რევოლუციის დამარცხება სოციალისტური თეორიის არაადეკვატური გაგებისა და რევოლუციის მსვლელობიდან სუბიექტური ელემენტების გამორიცხვის ბრალი გახლდათ.
ლუკაჩი და კორში ხაზს უსვამდნენ ბურჟუაზიული ინდოქტრინაციისაგან თავისუფალი ინდივიდების არსებობის საჭიროებას, რათა ეწარმოებინათ რევოლუციური ცნობიერება, რომელიც, თავის მხრივ, შეებრძოლებოდა რეპრესიული საზოგადოების იდეოლოგიასა და მრწამსს. შეიძლება ითქვას, რომ კორშისა და ლუკაჩის ამ მიდგომაში დომინირებს ლენინისეული განაზრება იმის შესახებ, რომ გაბატონებულ კლასს რევოლუციონერი ყველა ფლანგზე უნდა ებრძოდეს, რომ გაბატონებული წეს-წყობის ყველა შრე უნდა იყოს მხილებული და კრიტიკას დაქვემდებარებული. ამას გარდა, ლუკაჩმა კაპიტალიზმის მარქსისტული კრიტიკა ბევრ სხვადასხვა სოციალურ მოვლენას მიუსადაგა, განავითარა განივთების (verdinglichung) კონცეპტი. რაც შეეხება კორშს, მის მნიშვნელოვან კონტრიბუციად შეგვიძლია ჩავთვალოთ ისიც, რომ მან ისტორიული მატერიალიზმის მეთოდი თვით მარქსიზმს მიუყენა, შესაბამისად, თვლიდა, რომ არა მხოლოდ სხვადასხვა სოციალური და ისტორიული მოვლენა უნდა განგვეხილა ამ მეთოდით, არამედ – თვით მარქსიზმის განვითარებაც. კორშის ეს თვითკრიტიკული მიდგომა შემდგომში კრიტიკულმა თეორიამაც შეითვისა და განსხვავებით მეორე ინტერნაციონალის მარქსიზმისა, დასავლური მარქსიზმის პირველი თაობის წარმომადგენლები მარქსიზმს დიალექტიკურ, ისტორიულ თეორიად განიხილავდნენ და არა ჰერმეტულად დახშულ, დოგმატურ, უკვე დასრულებულ მზა პროდუქტად. ამგვარად, უკვე პირველ თაობაში, მარქსიზმის მოდიფიკაციისა და სხვადასხვა კუთხით განვითარების კონტურები გამოიკვეთა. ცხადია, თუკი ვაღიარებთ, რომ სინამდვილე წინააღმდეგობრივი და მუდმივად ცვალებადია, ასეთივე უნდა იყოს თეორიაც, ანუ თეორია უნდა ირეკლავდეს არსებულ მატერიალურ წინააღმდეგობრიობებს და თვითონაც მუდმივად უნდა იცვლებოდეს და ვითარდებოდეს. სწორედ ამ პათოსს ეხმაურებოდა „ისტორიასა და კლასობრივ ცნობიერებაში“ ლუკაჩის განცხადება, რომ „ორთოდოქსული მარქსიზმი არ გულისხმობს მარქსის გამოკვლევების უკრიტიკო მიღებას. ის არ არის ამა თუ იმ თეზისის უპირობო რწმენა, არც „წმინდა წიგნის“ ეგზეგეტიკა. პირიქით, ორთოდოქსულობა, პირველ რიგში, მეთოდს მიემართება.“[25] თუმცა განსხვავებით მეორე მსოფლიო ომის შემდგომი პერიოდისგან, 1920-1930-იან წლებში დასავლური მარქსიზმის ბანაკში ჯერ კიდევ მიჩნეულია, რომ სწორედ მარქსიზმია ის თეორია, რომელსაც არსებული სინამდვილის მოხელთება ძალუძს. ცხადია, შემდგომ პერიოდში მარქსის მთავარი პოსტულატების რევიზია, მხოლოდ მავანთა ნება-სურვილით არ იყო განპირობებული და თუკი მეოცე საუკუნის 20-იან წლებში, თუნდაც ისეთ წინააღმდეგობრივ ფიგურებს შორის, როგორიც, მაგალითად, ჰორკჰაიმერი და ადორნოა, ჯერ კიდევ ვხვდებით კაპიტალიზმის გარდაუვალი მარცხისადმი უპირობო რწმენას, ეს განწყობა ჟამთა მსვლელობასთან ერთად თანდათანობით მქრქალდება. ჰორკჰაიმერის 1926-1931 წლების ჩანაწერებში, რასაც მკითხველი „Dämmerung-ის“ სახელით იცნობს, სწორედ კაპიტალიზმის მიმწუხრისადმი უპირობო რწმენის დადასტურებას ვაწყდებით:
„კაპიტალისტური სისტემა ამჟამინდელ ფაზაში არის ორგანიზებული ექსპლოატაციის სისტემა. მისი შენარჩუნება განუზომელი ტანჯვის წინაპირობაა. ეს საზოგადოება, სინამდვილეში, ფლობს ადამიანურ და ტექნიკურ საშუალებებს, რათა აღმოფხვრას კერძო საკუთრება მის ტლანქ მატერიალურ ფორმაში. ჩვენ არ ვცნობთ სხვა ეპოქას, რომელშიც ასეთი მასშტაბის შესაძლებლობას ეარსებოს, როგორიც ეს დღესაა. ამ შესაძლებლობის განხორციელებას მხოლოდ კერძო საკუთრებაზე დაფუძნებული სისტემა ეღობება წინ, სწორედ ის არის საფუძველი და პირობა იმისა, რომ ადამიანის გიგანტურმა საწარმოო აპარატმა მცირეთა გულისთვის უნდა იტანჯონ.“[26]
ამგვარად, მიუხედავად განსხვავებებისა, მეორე მსოფლიო ომამდე მოქმედ მარქსისტულ ჯგუფებსა და თეორეტიკოსებს რამდენიმე მახასიათებელი აერთიანებთ: 1) ტოტალობის პოზიციაზე დგომა; 2) კაპიტალიზმის დაღმასვლისა და მისი სოციალისტური საზოგადოებით ჩანაცვლებისადმი რწმენა; 3) პროლეტარიატის აქტიური როლი სოციალისტურ რევოლუციაში; 4) თეორიის პოლიტიკურ პრაქსისთან გადაჯაჭვულობა; 5) პარტიული ორგანიზაციის გადამწყვეტი როლი პროლეტარიატის დარაზმვასა და კლასობრივი ცნობიერების გამოღვიძებაში. ცხადია, ეს ჩამონათვალი არ არის ამომწურავი, თუმცა საკმარისია იმ ცვლილებების ნათელსაყოფად, რომელიც ფაშიზმის აღზევების და მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ მარქსისტულ ბანაკში იწყება.
ომის შემდგომი ევროპა იქამდე არნახული ეკონომიკური აყვავების, სოციალური და პოლიტიკური სტაბილურობის, ბურჟუაზიული პარლამენტების, საყოველთაო ხმის მიცემის უფლების გამყარების არეალად იქცა. აქ აღარ ვხვდებით საკონცენტრაციო ბანაკებს, მასობრივ ხოცვა-ჟლეტას და დესტრუქციის იმ ხარისხს, რაც მსოფლიო ომებს შორის პერიოდში ჩვეულებრივი მოვლენა გახლდათ. შედეგად, დასავლური მარქსიზმისთვის განსხვავებული გამოწვევები დადგა დღის წესრიგში, პირველ რიგში, ეკონომიკური სტაბილურობით დაფესვიანებული, ახლად აღმოცენებული მომხმარებლობის კრიტიკა, კაპიტალისტური საწარმოო წესისა და ურთიერთობების მიერ მუშათა კლასის შთანთქვა და ნეიტრალიზაცია. გარდა ამისა, თანდათანობით ეჭქვეშ დგებოდა განმანათლებლობის პირმშო პროგრესის თეორიისადმი რწმენა, ხოლო შარავანდედით მოსილი გონება ქირურგიულ მაგიდაზე განრთხმული ღაფავდა სულს. თუკი ნაციზმის აღზევებამდე „ფრანკფურტის სკოლის“ კრიტიკული თეორიის წარმომადგენლები ტოტალობაში, მუშათა კლასის ემანსიპატორულ პოტენციალსა და მარქსისტული თეორიის საყოველთაობაში იყვნენ დარწმუნებულნი, 1940-იანი წლებიდან განსხვავებულ სურათს ვხვდებით. მაგალითად, ადორნოსთვის მუშათა კლასი სრულიად ინტეგრირებულია კაპიტალისტურ სისტემასთან. გერმანელი თეორეტიკოსი თვლიდა, რომ მიუხედავად საწარმოო ძალების აქამდე არნახული მომძლავრებისა, პროლეტარიატის კლასობრივი ცნობიერება უპრეცედენტოდ დაუძლურებული გახლდათ და მშრომელები არსებული სისტემის წინაშე სულ უფრო და უფრო უსუსურნი ხდებოდნენ. მაგალითად, თუკი მარქსთან „პროლეტარული მასა არა მხოლოდ არსებითად „საკუთრებაჩამორთმეულია“ (eigentumlos), ის, ასევე, არსებითად „ილუზიებს მოკლებულიცაა“ სინამდვილესთან მიმართებით (illusionlos), [ანუ] არსებითად გარეგნულია იდეოლოგიის სამყაროსთვის,“[27] კრიტიკული თეორიის ავტორებისთვის, პროლეტარიატი შერწყმულია ბურჟუაზიულ ღირებულებებთან, იკვებება გაბატონებული კლასის კულტურის ნარჩენებითა და მორალით. პროლეტარიატს „კლასი თავისთავადიდან“ „კლასი თავისთვის“ გახდომაში, ახლა უკვე კაპიტალისტური სისტემის წიაღში შექმნილი კულტურული ინდუსტრია და იდეოლოგიური აპარატები უშლის ხელს. ცხადია, ადორნო კვლავ განაგრძობდა მარქსისტული კატეგორიების გამოყენებას, მაგრამ ის და მისი თანამოაზრეები თანდათან დისტანცირდნენ კლასობრივი პოლიტიკისგან. საგულისხმოა ისიც, რომ თუკი ომამდე არსებობდა რწმენა კაპიტალიზმის გარდაქმნისა სოციალიზმში, 1940-იან წლებში კრიტიკული თეორია კაპიტალიზმის ახალი ფაზის შესახებ იწყებს საუბარს. მაგალითად, პოლოკი 1941 წელს დაწერილ სტატიაში წერდა, რომ კაპიტალიზმის საბაზრო/ლიბერალური საფეხური ახლა უკვე ჩანაცვლებულია სახელმწიფოს მიერ კონტროლირებული კაპიტალიზმით.[28] თუმცა „ფრანკფურტის სკოლის“ ომის შემდგომ პოზიციას ყველაზე თვალსაჩინოდ ადორნოსა და ჰორკჰაიმერის თანაავტორობით დაწერილი ნაშრომი „განმანათლებლობის დიალექტიკა“ (1947) გამოხატავს. ტექსტში, რომელიც უკვე შორს დგას სინამდვილის მარქსისტული ანალიზისგან, ნათქვამია, რომ ოდითგანვე მეცნიერება და გონება ბუნებაზე გაბატონებას ისახავდა მიზნად და განმანათლებლური რაციო არა ემანსიპატორული პოტენციალის მქონე ინსტანცია, არამედ ტოტალიტარული აზროვნების მოდელია: „განმანათლებლობისთვის ის, რაც გამოყენებასა და გამოანგარიშებას არ ეთანადება ეჭვმიტანილია (…) განმანათლებლობა ტოტალიტარულია.“[29] ადორნო და ჰორკჰაიმერი, მსგავსად სხვადასხვა ჯურის პოსტმოდერნისტისა, ფაშიზმის აღმოცენებაში სწორედ გონების, განმანათლებლობის და ტოტალობის აჩრდილს ხედავენ. ერთია კრიტიკულად უმზერდე განმანათლებლური პროექტის, მოდერნიზაციის ბნელ მხარეებს, მაგრამ მეორეა ცალმხრივ, არადიალექტიკურ პოზიციაზე დგომა, რომელიც გონებაში მხოლოდ ურჩხულს ხედავს, ხოლო ტოტალობის ნაცვლად განსხვავებასა და მიკროპოლიტიკებს აფარებს თავს. ცხადია, მიუხედავად მოდერნიზაციის ტემპების ზრდაში პროლეტარიატის განთავისუფლების პოტენციალის დანახვისა, მარქსი ინდუსტრიალიზაციისა და საწარმოო ძალების არნახულ მომძლავრებაში საფრთხეებსაც ხედავდა, მაგალითად, „სიტყვა „სახალხო გაზეთის“ იუბილეზე“, მეცნიერული სოციალიზმის ფუძემდებელი შემდეგ რამეს ამბობს:
„ჩვენს დროში ყოველი საგანი თითქოს თავისი საწინააღმდეგო მოვლენის მატარებელია. ჩვენ ვხედავთ, რომ მანქანა, რომელსაც აქვს საკვირველი ძალა შეამციროს და უფრო ნაყოფიერი გახადოს ადამიანის შრომა, წარმოშობს შიმშილსა და უძლურებას. სიმდიდრის ახლადგამოგონილი წყარონი, რაღაც საბედისწერო თილისმის მეოხებით, გაჭირვების წყაროებად იქცევიან. ტექნიკის გამარჯვებანი, თითქოს მორალის დაკარგვის გზითაა მოპოვებული. იმ ზომით, რა ზომითაც კაცობრიობა ბუნების უფალი ხდება, ადამიანი, თითქოს, მეორე ადამიანის მონობაში ვარდება ანდა თავისი საკუთარი სისაძაგლის მონად იქცევა (…) ჩვენ, ჩვენი მხრივ, შეუცდომლად ვცნობთ ამაში იმ მზაკვარი სულის ნიშანს, რომელიც მუდამ მჟღავნდება ყველა ამ წინააღმდეგობაში.“[30]
კრიტიკული თეორიის მიერ შემუშავებული ცალმხრივი მიდგომები მოდერნიზაციისა და საწარმოო ძალთა აქამდე არნახული განვითარების შესახებ, კლასობრივ პოლიტიკაზე უარის თქმასა და პროლეტარიატის რევოლუციური პოტენციალის ნიველირებაში გამოიხატა. ამ საკითხის გასაშლელად გამოსადეგ მასალას შევხვდებით ადორნოს ესეიში სახელწოდებით „რეფლექსიები კლასობრივ თეორიაზე (Reflexionen zur Klassentheorie).“ ამ ტექსტში ადორნო ეჭქვეშ აყენებს მარქსის კლასობრივი თეორიის II მსოფლიო ომის შემდგომ დროინდელ ეპოქასთან შესაბამისობას, მეტიც, ის აცხადებს, რომ კლასთა ბრძოლის შესახებ თეორია არც მარქსის პერიოდში იყო წინააღმდეგობებისგან თავისუფალი. ის, რომ პროლეტარიატს საერთო კლასობრივი ინტერესები ჰქონდა, მისი აზრით, გამოწვეული იყო მხოლოდ მათი პაუპერიზაციით, მხოლოდ სიღარიბე გახლდათ საწვავი, რომელიც მუშათა კლასს რევოლუციის მოსახდენად უნდა გამოეყენებინა, მაგრამ დღეს, აცხადებს ადორნო:
„პროლეტარიატს ბევრად მეტი აქვს დასაკარგი, გარდა ბორკილებისა. მისი ცხოვრების პირობები, თუკი 100 წლის წინანდელ ინგლისს შევადარებთ არათუ გაუარესდა, არამედ გაუმჯობესდა. უფრო მოკლე სამუშაო დღე, უკეთესი კვება, ჩაცმა და დაბინავება, მოხუცებისა და ოჯახის წევრების დაცვა და სიცოცხლის უფრო მაღალი საშუალო ხანგრძლივობა, ეს ყველაფერი მშრომელთა ცხოვრებაზე აისახა. დღეს ვეღარ შევხვდებით შიმშილზე საუბარს, რამაც გამაერთიანებლისა და რევოლუციის საწვავის როლი უნდა ითამაშოს.“[31]
გარდა იმისა, რომ ადორნოს ამ პასაჟში კლასობრივი ანტაგონიზმი მხოლოდ კუჭის ამოვსებისთვის ბრძოლაზე დაჰყავს, ხოლო მისი რიტორიკა გაზულუქებული დასავლეთ ევროპელი ბურჟუას ქადაგებას წააგავს, ოპორტუნიზმის ნავში გადამსხდარი „განმანათლებლობის დიალექტიკის“ ავტორები უფრო შორსაც მიდიან და ისეთი ცნებების მაგივრად, როგორებიცაა პროლეტარიატი, მუშათა კლასი და ზოგადად კლასები, ისინი იყენებენ კლასობრივად ბრმა ცნებას – მასებს. ერთფეროვან და რუხ მასას კი, პოლიტიკური რადიკალიზმით განმსჭვალულ ინტელექტუალებს უპირისპირებენ. ბრუნო ბაუერისა და კრიტიკული კრიტიკის სხვა ღირსსახსოვარი მიმდევრების დარად,[32] ადორნოს მიაჩნია, რომ ყველაზე რადიკალური ნაბიჯი თვითიზოლაცია, ე.წ მასისგან განდგომა, არსებული პოლიტიკური და სოციალური დაძაბულობებისგან დისტანცირებაა. განსხვავებით თავისი ოპორტუნისტი ყოფილი თანამოაზრეებისგან, ჰერბერტ მარკუზე კვლავაც მარქსისტული თეორიული ჩარჩოს ერთგულია, თუმცა იზიარებს ევროპული პროლეტარიატის კაპიტალისტურ სისტემასთან ინტეგრაციის შესახებ თეზისს და რევოლუციურ სუბიექტს ე.წ „აუტსაიდერებში“ ეძებს. მარკუზესთვის აუტსაიდერებში მოიაზრება ყველა ის ჯგუფი, რომელიც მოცილებულია კაპიტალიზმის ყალბ საჭიროებებს, ბურჟუაზიულ მორალსა და იდეოლოგიას. მიუხედავად იმისა, რომ აუტსაიდერები არ წარმოადგენენ მზა რევოლუციურ სუბიექტს, მათი მუშათა კლასთან, მესამე სამყაროს ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობებთან შეკავშირება, მარკუზესთვის, გაბატონებული კლასის წინააღმდეგ ანგარიშგასაწევი ძალის გაჩენას ნიშნავს. თუმცა მიუხედავად მარკუზეს თეორიული მილიტანტიზმისა, „ფრანკფურტის სკოლის“ კრიტიკული თეორია, მარქსიზმის და მარქსის „ფოიერბახის შესახებ XI თეზისის“ საპირისპიროდ, როგორც ლუკაჩი შენიშნავდა, უფსკრულის წინაშე მდგარ კომფორტულ, ფუფუნების საგნებით ავსებულ სასტუმროში (Grand Hotel Abyss) გამოიკეტა: „უფსკრულის ჭვრეტა, რომელიც ყოველდღიური საქმიანობა გამხდარა და საუცხოო ნუგბარითა და არტისტული ზიზილ-პიპილოებითაა თანხლებული, ერთი-ორად ამაღლებს შემოთავაზებული კომფორტით სიამოვნების მიღებას.“[33] შეიძლება ითქვას, რომ ადორნო-ჰორკჰაიმერისა და მთლიანად „ფრანკფურტის სკოლის“ პოზა, არაფრით განსხვავდებოდა რეაქციონერი ფილოსოფოსის, მარტინ ჰაიდეგერის (რომელსაც თვითონ ადორნოც ბასრად აკრიტიკებდა) პოზიციისგან, რომელიც ამაყად აცხადებდა, რომ ფილოსოფიის საქმე ყოველთვის სინამდვილის ინტერპრეტაცია და არა მისი გარდაქმნა გახლდათ. პროლეტარიატის კლასობრივი, პოლიტიკური ინტერესების გამომხატველიდან, კრიტიკული თეორია კაბინეტურ, ლაბორატორიულ, წვრილ ბურჟუაზიულ ფილოსოფოსობამდე დამდაბლდა, თუმცა სამართლიანობისთვის უნდა ითქვას, რომ ვერც ადორნოს ესთეტიკური თეორია და მისი კულტურის შესახებ განაზრებები დაიკვეხნიდნენ დიალექტიკურობით. მეტიც, ადორნოს ელიტისტური პოზიციები სწორედ იმ თეორეტიკოსებისას დაემსგავსა, რომლებსაც ის აკრიტიკებდა, კერძოდ, ორტეგა გასეტისა[34] და ოლდოს ჰაქსლისა.[35] ადორნო „ავთენტურ ხელოვნებასა“ და მასობრივ კულტურას ერთმანეთს მექანიცისტურად უპირისპირებდა. ცხადია, მასობრივი, პოპულარული კულტურიდან სისტემასთან წინააღმდეგობის შემძლე ყოველგვარი ელემენტის გამორიცხვა, ოკეანესავით თვალუწვდენელი განზომილების სრული ნიველირება, საზოგადოებრივი წინააღმდეგობრიობებისგან განდგომა, უკვე ნიშნავდა არა მხოლოდ პროლეტარიატის რევოლუციურ პოტენციალში დაეჭვებულობას, არამედ ბურჟუაზიულ აკადემიაში გამოკეტვას, ტოტალობის მოხელთებაზე ხელის აღებას, თეორიულ პრაქსისზე უარის თქმას. თუმცა გაცხადებული პოლიტიკური ნეიტრალურობა, სურვილი ყოველ სოციალურ დაძაბულობას ოლიმპოს მთიდან უცქერდე, სწორედ არსებული იდეოლოგიური აპარატების სამსახურში ჩადგომას ნიშნავს. მიუხედავად იმისა, რომ ბურჟუა ფილოსოფოსები, მწერლები, პუბლიცისტები და ათასი ჯურის მჯღაბნელები წმინდა შარავანდედით შემოსილი, აბსტრაქტული კაცობრიობისათვის განკუთვნილ თეორიას ქმნიან, ჩვენ კარგად ვიცით, რომ ყოველი ფილოსოფია კლასობრივი პოზიციის გამოხატვაა, იმ პოლემიკაში ინტერვენციაა, რომლის მიხედვითაც ფილოსოფიის ისტორია მატერიალიზმსა და იდეალიზმს შორის დაპირისპირებაა.[36] ლუი ალთიუსერის აზრით, ფილოსოფიაში მომხდარი მარქსისტულ-ლენინისტური გადატრიალება, სწორედ იმ იდეალისტურ კონცეფციას უარყოფს, რომელიც ფილოსოფიაში კლასობრივი პოზიციის გამოხატვას ეწინააღმდეგება.[37] და რაც უნდა დახლართული, სიტყვაკაზმული და ჩახუჭუჭებული (რითაც ადორნო ნამდვილად დაიკვეხნიდა) იყოს ესა თუ ის თეორია, ჩვენ მაინც შეუცდომლად ვცნობთ მასში იმ საკვანძო ნიშნებს, რომლებიც ამა თუ იმ ფილოსოფიას/იდეოლოგიას პროლეტარიატის თვალსაზრისზე მყოფი მოძღვრებისაგან ასხვავებს:
„ეპისკოპოსი ბერკლი გულახდილად მსჯელობდა, მარტივად მსჯელობდა! ჩვენს დროში იმავე აზრებს ფილოსოფიიდან „მატერიის“ „ეკონომიურ“ განდევნაზე ბევრად უფრო თვალთმაქცურ და „ახალი“ ტერმინოლოგიით დახლართულ ფორმაში ხვევენ, რათა ეს აზრები გულუბრყვილო ადამიანებმა „უახლეს“ ფილოსოფიად მიიჩნიონ!“[38]
ცხადია, მავანი პროფესორი და მისი აუდიტორია ჩვენი რედუქციონიზმის შემხედვარე მძიმედ ოხრავს, მოგვიწოდებს, რომ სამყაროს ფართოდ გახელილი თვალებით შევხედოთ, დავეწაფოთ სინთეზს, ეკლექტიზმს, მაგრამ ვაცნობიერებთ რა ჩვენი გონების მასშტაბებს, ხელს ვიღებთ ყოვლისმომცველ სინთეზზე, მაღალი წრის საზოგადოების ნასუფრალიდან ნარჩენების შეკოწიწებას, ისევ ღოლოს შეჭამანდს ვამჯობინებთ.
აქვე, ჩვენ არ გვსურს კრიტიკული თეორიის მთავარი წარმომადგენლების ზოგადი მიმოხილვის შემდეგ (მარკუზეს ქვევით კიდევ შევეხებით), „ფრანკფურტის სკოლის“ ე.წ მეორე და მესამე თაობებზე შეჩერება, პირველ რიგში, იმიტომ, რომ იურგენ ჰაბერმასის ადრეული ტექსტების გამოკლებით, აქ ჩვენ ვერსად აღმოვაჩენთ მარქსისტული თეორიული ჩარჩოს იმ მცირე ნატამალსაც კი, რომელიც თუნდაც გვიანდელ ადორნოს ახასიათებდა. გერმანული აკადემიის ეს ფილისტერები არაფრით განსხვავდებიან ბურჟუაზიის იმ მგოსნებისგან, რომლებიც ადამიანის უნივერსალურ უფლებებზე, ზნეობრივ სახელმწიფოზე, კანტიანური მორალის თანამედროვე ვარიაციებსა თუ ჰეგელიანურ აღიარებაზე გვესაუბრებიან. თუმცა უპრიანი იქნება, თუ ლევინის მიერ კრიტიკით დადაღული, ყბადაღებულ უმცირესობათა ამაგდარების, BLM-ის, The Squad-ის, ადამიანის უფლებათა დამცველების და სხვადასხვა სორტის მიკროპოლიტიკის აპოლოგეტის თეორიულ წყაროებს მიმოვავლებთ თვალს.
1.2 პოსტმოდერნიზმი, პოსტ-მარქსიზმი, „ახალი ჭეშმარიტი სოციალიზმი“
თეორიული დისკურსები (სამამულო მემარცხენეობის ხათრით, გავკადნიერდებით და წინამდებარე ქვეთავში ჩვენც გამოვიყენებთ ამ ყოვლისშემძლე ცნებას) ისტორიულ კრიზისებზე პასუხია, ეკონომიკურ, სოციალურ თუ ისტორიულ ჩიხებზე კომენტარია, ამგვარად, ჩვენ მტკიცედ გვწამს, რომ 1960-იანი წლებიდან მოყოლებული მარქსისტული ტოტალობისა და უნივერსალიზმის განსხვავებასა და მიკროპოლიტიკებზე დახურდავება, სწორედ მატერიალურ სინამდვილეში გაჩენილი წინააღმდეგობრიობების ზედაფენა, ზედნაშენია. მიუხედავად იმისა, რომ 1960-იანი წლების, მარკუზეს თუ დავესესხებით, უხვი საზოგადოება (Affluent Society) აღარ განიცდიდა ეკონომიკურ თუ სამოქალაქო რყევებს, დასავლეთის პროგრესული ძალები, მათ შორის, მუშათა კლასი, სტუდენტობის ნაწილი, ანტისაომარი კამპანიის მონაწილეები ბასრად აკრიტიკებდნენ მესამე სამყაროში გამეფებულ უსამართლობას, მყვლეფავი იმპერიალისტების მიერ ნაწარმოებ პოლიტიკას. 1960-იანების ბოლოს დასავლეთის ნაყროვანმა საზოგადოებამ ბოლო ძალები მოიკრიბა და შეიძლება ითქვას, რომ დასავლეთში 1968-1969 წლები ტრადიციული მარქსისტული პოლიტიკური ბრძოლის ბოლო კუდის მოქნევა გახლდათ, რადგან აქ აშკარად ჩანდა მუშათა კლასის გამოკვეთილი როლი სოციალურ მღელვარებაში. სწორედ ეს პერიოდია გარდამტეხი თეორიული ბრძოლის ველზეც, როდესაც თავისი სიმაგრეები მრავალსახა პოსტმოდერნულმა თუ პოსტ-მარქსისტულმა თეორიებმა (შესაძლოა ზოგიერთ პოსტ-პოსტს ეხამუშოს მათთვის ცნება თეორიის წოდება) დაიკავეს. ცხადია, მძიმე მრეწველობისა და ინდუსტრიის გლობალურ სამხრეთში გადატანა დასავლეთის წიაღში აღმოცენებული სოციალური ამბოხისთვის ყველაზე უებარი წამალი აღმოჩნდა. უნივერსალური პოლიტიკური მიზნები, უკეთეს კაცობრიობაზე ფიქრი ტოტალიტარულ აზროვნებად და ძველმოდურ მეოცნებეობად მოინათლა. ასევე სტიგმად იქცა თეორიის მიერ სინამდვილის მოხელთებაში დარწმუნებულობა, საზოგადოებისა და ისტორიის ერთიანი, სისტემური მეთოდით გაგება და თუკი 1920-იანი წლების მარქსისტები სინამდვილის გარდაქმნის საკითხს ოპტიმისტურად უცქერდნენ, პოსტ-პოსტში (პოსტმოდერნულ თუ პოსტ-მარქსისტულ თეორიებს აწი პოსტ-პოსტს ვუწოდებთ) აღარავინ საუბრობს კაპიტალიზმის დასასრულზე, მისი სოციალისტური წარმოების წესისა და ურთიერთობებით ჩანაცვლებაზე, პოეტის გულიდან ამოთქმული სიტყვები „ქვეყანა ძველი დაემხობა, დრო შეიცვლება და ნანგრევებზე სხვა ცხოვრება აღმოცენდება,“[39] მათთვის ავისმომასწავებელი ლირიკაა. პოსტ-პოსტის მთელი პლეადისთვის მოქმედი სუბიექტი, კაუზალობა, სინამდვილის თეორიაში რეპრეზენტაცია ჩანაცვლებულია პერსპექტივიზმით, ობიექტური ჭეშმარიტების მიუწვდომლობით, რა დროსაც ისტორია მხოლოდ სხვადასხვა ჯგუფისა თუ ინდივიდის დისკურსად და გარკვეულ თეორიულ კონსტრუქტად გვევლინება, ერთი სიტყვით, „მეშჩანობამ ნიცშე დაუყოვნებლივ გამოაცხადა კერპად.“[40] ნიცშე და ჰაიდეგერი ირაციონალიზმის ეს ორი მებაირახტრე პოსტ-პოსტის სულიერ მამებად გვეცხადებიან. პირველის მიერ ყოველი სახის ემანსიპატორული პოლიტიკის დეკადანსად გამოცხადება, ხოლო მეორის მიერ ჰუმანიზმისა და განმანათლებლური გონების აღზევებაში „ყოფნის დავიწყებულობის“ დანახვა, ერთი სიტყვით, დასავლური აზროვნების ტიპზე ჯვაროსნული ლაშქრობა, პოსტ-პოსტმა ერთიანობაზე მრავლობითობების, ტოტალობაზე განსხვავების, კაცობრიობის ბორკილებისგან განთავისუფლებისთვის ბრძოლაზე მიკროპოლიტიკის გამარჯვებად გადათარგმნა. 1968 წლის ამბოხებაში დამნაშავეც სწორედ მარქსისტული „დოგმატიზმი“ და „რედუქციონიზმი“ გახლდათ. პოსტ-პოსტის თეორეტიკოსებისთვის საზოგადოებრივი მანკიერებების სათავეც შეიცვალა, მათი მახვილი მზერა სექსიზმის, რასიზმის და ჰომოფობიისკენ მიიმართა. იცვლება პოლიტიკური მოძრაობების ელფერიც, სულ უფრო ხშირდება ფემინისტური, ეკოლოგიასა და მწვანე პოლიტიკაზე, ადამიანის უფლებებზე, ბურჟუაზიულ თანასწორობაზე მოღაღადე ჯგუფები. პროლეტარიატის კლასობრივი ინტერესების გამომხატველ ცენტრალიზებულ პარტიას, დეცენტრალიზებული პოლიტიკური ალიანსები ანაცვლებს. მთელი ეს ჭრელა-ჭრულა ნარევი „დისკურსებისა“, რომელიც „ერთი აალება კი აალდება ფერადოვნებით, მაგრამ ისე ჩაქრება, რომ არც ნაღვერდალს დატოვებს, არც ნახშირსა და არც ნაცარს,“[41] მხოლოდ ერთი რამისკენაა მიმართული, ადამიანებში დანერგოს პასივობა, შემგუებლური სული, ხოლო მთლიანი ადამიანის ემანსიპაციის ყოველივე ჩანასახი თეორიულ „დისკურსშივე“ მოსპოს და ჩაკლას. სწორედ ასეთად გვესახება ჩვენ პერსპექტივიზმის სამოსელში გახვეული თეორიები (ფუკო, ლიოტარი, დელიოზი, გატარი, ბოდრიარი და ა.შ.), რომლებიც ფილოსოფიურ პრეტენზიას სინამდვილე მოხელთებული იყოს სისტემური მეთოდისა თუ მოძღვრების ქვეშ უაზრობად რაცხავენ. მეტიც, მაგალითად, ფუკოსთან კლასობრივი ბრძოლის მარქსისტული მოდელი ჩანაცვლებულია საზოგადოების მიკროსკოპულ დონეზე არსებული წინააღმდეგობრიობებით, რომელთა დიალექტიკურ ურთიერთმიმართებასაც ფრანგი თეორეტიკოსი ვერ ან არ ხედავს. მიშელ ფუკო აცხადებს, რომ „ნამდვილი პოლიტიკური ამოცანა ისეთ საზოგადოებებში, როგორიც ჩვენია ინსტიტუციების მუშაობის კრიტიკაა, რომლებიც ხშირად ნეიტრალურად და დამოუკიდებლად გვეჩვენებიან; მათი კრიტიკა კი ინსტიტუციების მეშვეობით ნაწარმოებ პოლიტიკურ ძალადობას ახდის ფარდას, ამგვარად, ჩვენ შეგვეძლება მათ წინააღმდეგ ბრძოლა.“[42] მაგრამ რა ტიპის პოლიტიკურ ბრძოლაზეა საუბარი ფუკო არსად ასახელებს, გარდა აბსტრაქტული განცხადებებისა, რომლებიც მარგინალურ ჯგუფებს მიემართება. მისი აზრით, აუტსაიდერები ჰეგემონიურ დისკურსებს უნდა შეეწინააღმდეგონ, რომლებიც ინდივიდებს გარკვეულ კულტურულ, პოლიტიკურ, სოციალურ კოდებში კეტავენ და პათოლოგიური ნომოსის ქვეშ აქცევენ. მარგინალურმა ჯგუფებმა კი, ამ მატოტალიზებელი დისკურსებიდან უნდა დაიხსნან თავი და განსხვავების ციური მანანა იგემონ. მაგრამ იმისათვის, რომ პოლიტიკურ ბრძოლაში მავანმა წარმატებას მიაღწიოს აუცილებელია თავისი კლასის წარმომადგენლებთან გაერთიანება, კლასობრივი ცნობიერება, პოლიტიკური ვითარების შეგნება, ამაზე ფუკო კრინტს არ ძრავს. ის მხარს უჭერს მხოლოდ ფრაგმენტაციას, დიზენსუსს, განსხვავებას. საგულისხმოა ისიც, რომ ფუკო სამყაროს შემეცნებისაკენ სწრაფვაში, ცოდნასა და ტოტალობაში მხოლოდ ძალაუფლების მსახვრალ ხელს, დომინაციის ხელშეწყობას ხედავს. „ახალგაზრდა კონსერვატორი“[43] ინდუსტრიალიზაციის მიერ მოტანილ სიკეთეებში, მოდერნის პირმშო თეორიებში მხოლოდ მადისციპლინირებელ, ადამიანის მოსადრეკ და დასათრგუნ ტექნიკებს ხედავდა. ფუკოს მიერ ასე ხშირად თემატიზებული ძალაუფლება კი, ყოველთვის უპიროვნო, ანონიმურია, „ახალგაზრდა კონსერვატორი“ არსად საუბრობს იმაზე, თუ კონკრეტულად ვინ დგას ძალაუფლების უკან. პოსტ-პოსტის კიდევ ერთი წარმომადგენელი ფრანსუა ლიოტარი უფრო შორს მიდის და პოლიტიკურ ბრძოლას მხოლოდ დისკურსების შეტაკების ასპარეზად წარმოაჩენს. ლიოტარი აცხადებს, რომ პოლიტიკური ბრძოლა ენობრივი თამაშებით ოპერირებს, თუმცა პოლიტიკური ანტაგონიზმის ველზე არ არსებობს რაიმე გამაერთიანებელი ენა, პრივილეგირებული დისკურსი. ნებისმიერი პრეტენზია ჭეშმარიტების გამოთქმის შესახებ, მხოლოდ სუბიექტური ფიქციაა, პროტაგორასეული ფარდობითობაა. ფრანგული პოსტ-პოსტის სხვა გურუები, მაგალითად, ჟილ დელიოზი და ფელიქს გატარი კი აცხადებენ, რომ შიზო-სუბიექტი პოტენციურად განმათავისუფლებელი ფსიქიკური მდგომარეობაა, სწორედ შიზოფრენიული კონდიციაა ის, რაც ბურჟუაზიულ სინამდვილის პრინციპს უსხლტება ხელიდან. დელიოზისთვის და გატარისთვის შიზო-სუბიექტი ის არის, ვინც ემანსიპაციის პროცესს უნდა გაუძღვეს. პოსტ-პოსტის მყვირალა ვარსკვლავებს წარმოადგენენ ერნესტო ლაკლაუ და შანტალ მუფი, რომელთათვისაც კლასიკური მარქსიზმი რედუქციონისტული თეორიაა, ყურად რომ არ იღებს საზოგადოების მრავალფეროვნებას, პლურალიზმს, მთელი რიგი ჩაგრული ჯგუფების ავტონომიურობას. მსგავსად სხვა პოსტ-პოსტელებისა, ლაკლაუ და მუფიც თვლიან, რომ სოციალური რეალობა დისკურსებისგან არის ნაგები. მაგრამ ყველაზე საინტერესო მაინც მათებური სოციალიზმის გაგებაა: სოციალისტური პოლიტიკა არა უკლასო საზოგადოებისთვის ბრძოლა, ან კაპიტალიზმთან თვისებრივი წყვეტა, არამედ ბურჟუაზიული დემოკრატიის უფრო მეტი თანასწორობისკენ განვრცობაა. შესაბამისად, „მემარცხენეების ამოცანა შეუძლებელია იყოს ლიბერალური-დემოკრატიის იდეოლოგიის უარყოფა, არამედ, პირიქით, მისი გაღრმავება და განვრცობა რადიკალური, პლურალისტული დემოკრატიისკენ.“[44] ცხადია, ამ სიტყვებში რთულია არ ამოვიკითხოთ ძველებური ხუმრობა კაპიტალიზმის რეფორმების გზით გარდაქმნის შესახებ, რომელიც დღეს, ისე როგორც არასდროს, სამამულო მემარცხენეებისთვის საყვარელი სალაღობო ლექსია. კანადელი მარქსისტი თეორეტიკოსი ელენ ვუდი მრავალსახა პოსტ-პოსტის ოპორტუნიზმს სამართლიანად უწოდებდა „კლასიდან უკან დახევას” (The Retreat From Class), მისი თქმით, ე.წ პოსტ-პოსტ თეორიები ერთხმად ღაღადებენ კაპიტალიზმის უალტერნატივობას. კაპიტალიზმის „ოქროს ხანაში“ წარმოშობილი პოსტ-პოსტ თეორიები უარყოფენ ყოველგვარ კლასობრივ ანალიზს, საყოველთაო პოლიტიკურ ბრძოლას. ისინი ურცხვად აცხადებენ, რომ მუშათა კლასს არ აქვს რაიმე „ფუნდამენტური ინტერესი“ რევოლუციის მოსახდენად. მათთვის სოციალიზმი ლიბერალური დემოკრატიის განვრცობაა, მეტიც, სოციალიზმი ჩანაცვლებულია „რადიკალური დემოკრატიით“, „დემოკრატიული“ ბრძოლების პლურალიზმით, სხვადასხვა ჯურის უფლებაგამთანაბრებლების, სამოქალაქო აქტივისტების, წვრილ ბურჟუაზიული ინტერეს ჯგუფების სამოქალაქო საზოგადოების შიგნით მიმდინარე დაპირისპირებით. პოსტ-პოსტის თავების და მათი მიმდევრების პოლიტიკური ხედვები შეგვიძლია ასე შევაჯამოთ: „არა მხოლოდ არ არსებობს რაიმე აუცილებლობა, რომ მუშათა კლასი იყოს რევოლუციური, არამედ მისი არსებითი ხასიათი არის ანტი-რევოლუციური, „რეფორმისტული“, „ეკონომისტური.“[45] ბურჟუა-სოციალისტების ეს ახალი მოდგმა, ყველა სახის ჩაგვრას ერთ სიმაღლეზე აყენებს, ე.წ „მემარცხენეობის“ არსს სწორედ აბსტრაქტულ ჩაგრულთა გამოქომაგებაში, მათ ფეტიშიზაციაში ხედავს. მათთვის ყოველი ჩაგვრა განმხოლოებული, ერთმანეთისგან განკერძოებული მონადების გროვაა, მარქსისტული მეთოდის გაგონებისთანავე კი იწყება წყელვა-კრულვა, პრიმიტივიზმით, რედუქციონიზმით, მითიური პროლეტარიატის გაკერპებით, პოზიტივიზმით, პროგრესივიზმით, ტელეოლოგიზმით და სხვა „ეშმაკისეულით“ შეჩვენება. რომ თითქოს მარქსი ისტორიის არა ჭარბგანსაზღვრულ, არამედ აბსტრაქტულ წაკითხვას ემხრობოდა და რომ თითქოს ისტორიის ეს გაგება სწორედ ასეთი მჭლე და სინამდვილისგან განყენებულია. გეშლებათ ბატონებო, მარქსიც და ენგელსიც სწორედ ისტორიის ჰეგელიანურ წაკითხვას აკრიტიკებდნენ აბსტრაქტულობის გამო. მარქსისა და ენგელსის პოლიტიკური და ისტორიული ნაწერები ნათლად აჩვენებენ, რომ კაპიტალისა და შრომის დაპირისპირება არ არის მარტივი წინააღმდეგობა, არამედ ყოველთვის კონკრეტული ისტორიული გარემოებებითაა შემოსაზღვრული, შესაბამისად, ჭარბგანსაზღვრულია. წინააღმდეგ გავრცელებული აზრისა, მეცნიერული სოციალიზმის ფუძემდებლები ისტორიას არ კითხულობდნენ მხოლოდ ერთი ცენტრის, ეკონომიკური ფაქტორის (რომელიც „საბოლოო ანგარიშში“ გადამწყვეტია), გარშემო. მაგალითად, ენგელსმა აჩვენა, რომ ზედნაშენი ბაზისის მხოლოდ სარკისებური ანარეკლი კი არ არის, არამედ მას აქვს საკუთარი არსებითი როლი. ენგელსი „ანტი-დიურინგშიც“ იმაზე მიუთითებს, რომ მეცნიერებები, რომლებიც საბუნებისმეტყველო მოვლენებს იდეალური შინაარსების მიხედვით იკვლევენ საბოლოოდ იმისათვის არიან განწირულნი, რომ მხოლოდ ტრივიალური ჭეშმარიტებების დადგენით დაკმაყოფილდნენ, თუმცა საქმე უარესადაა მაშინ, როცა ამ მიდგომას ისტორიული მოვლენების ანალიზისას მივმართავთ. აგრეთვე, ლენინმაც რუსეთში მიმდინარე მოვლენები არა უნივერსალური ისტორიის ზოგადი, აბსტრაქტული წინააღმდეგობების შესაბამისად, არამედ კლასობრივი ანტაგონიზმის ინტენსიურ ჭარბგანსაზღვრულობად განჭვრიტა. მიუხედავად იმისა, რომ მარქსიზმი მხოლოდ ისტორიის მჭლე, მარტივ, ღარიბ „დიალექტიკურ“ სქემას არ გვთავაზობს და მოვლენებს ტოტალობაში წარმოგვიდგენს, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ხდომილებანი თავისი თვისებრიობის მიხედვით არ განვასხვავოთ ერთმანეთისგან, თავი დავიბრმავოთ და ყველა მოვლენა, ფორმალური თვალსაზრისით, ერთი და იმავე საფეხურზე დავაყენოთ. ლუი ალთიუსერიც სწორედ მარქსიდან ამოდის, როდესაც იმის ჩვენება სურს, რომ ის გარემოებები, რომლებიც რევოლუციას შესაძლებელს ხდიან, ზოგადი წინააღმდეგობის უბრალო დამატებებს კი არ წარმოადგენენ, არამედ თავიანთი არსებითი ადგილი აქვთ და ზოგად წინააღმდეგობაზე რადიკალურ გავლენას ახდენენ, სწორედ დამატებითი გარემოებები და დინებები განაპირობებენ მას. შესაბამისად, მარქსი და მარქსიზმი არ უარყოფს ეკონომიკური წინააღმდეგობის მიღმა არსებულ კონფლიქტებს და არც მათ როლს აკნინებს, თუმცა: „აქედან გამომდინარეობს, რომ ყოველ პროცესში, თუ მასში ბევრი წინააღმდეგობა არსებობს, ყოველთვის არის ერთი მთავარი, რომელიც წამყვან, გადამწყვეტ როლს ასრულებს, მაშინ როცა დანარჩენ წინააღმდეგობებს მეორეხარისხოვანი და დაქვემდებარებული მდგომარეობა უჭირავთ. მაშასადამე, ყოველი პროცესის შესწავლისას, თუ ეს არის რთული პროცესი, რომელიც შეიცავს ორზე მეტ წინააღმდეგობას, საჭიროა მივისწრაფოდეთ – მოვნახოთ მთავარი წინააღმდეგობა. ამ მთავარ წინააღმდეგობას რომ განვსაზღვრავთ, ადვილი ხდება ყველა პრობლემის გადაწყვეტა. ასეთია მეთოდი, რომელზეც მიგვითითა მარქსმა მის მიერ კაპიტალისტური საზოგადოების შესწავლისას.“[46]
მე-19 საუკუნეში „კომუნისტური პარტიის მანიფესტის“ ავტორებს ბურჟუაზიის წარმომადგენლები უსირცხვილოდ სწამებდნენ ცილს, რომ თითქოს კომუნისტებს ოჯახის მოსპობა და საზიარო ცოლობის ინსტიტუტის დაარსება სურდათ. ცხადია, ისტერიკაში ჩავარდნილი გაბატონებული კლასი, დღეს ლევინის მსგავს სასარგებლო იდიოტებს იყენებს, რათა ყველგან მსგავსი შეთქმულების თეორია და აპოკალიფსი დაინახოს. 1972 წელს გამოცემულ წიგნში, „კონტრ-რევოლუცია და ჯანყი“,[47] ამ მოვლენას ჰერბერტ მარკუზე პრევენციულ კონტრ-რევოლუციას უწოდებდა. ჩვენ კარგად ვიცით, რომ შტატების მეინსტრიმულ მედიაში, აკადემიაში, ე.წ საჯარო სივრცეში, სამოქალაქო საზოგადოების ეშელონებში ვერანაირ მარქსიზმს, თუ მარქსისტებს ვერ გადავაწყდებით. აქ არც რევოლუციური ვითარებაა შექმნილი, თუმცა მიუხედავად ამისა, რევოლუციის შიში ლევინს და მსგავს ყბედებს სწორედ კონტრ-რევოლუციურ რიტორიკაზე ამეტყველებს. და ვის უწოდებს ლევინი მარქსისტებს? უფლებაგამთანაბრებლებს, რომელთაც მიაჩნიათ, რომ კაპიტალიზმი საკმარისად ხელგაშლილია, რომ ის ყველას ჩაიკრავს გულში; ბურჟუა ფემინისტებს, რომლებიც ქმნიან რა ძლიერი ქალის მითიურ სახე-ხატს, რომელიც პატრიარქატის ყველა ბარიერს გადალახავს და სოციალურ კიბეზე დაწინაურდება, შესაბამისად, მჩაგვრელი სისტემის წიაღში სწორედ მჩაგვრელების ადგილს დაიკავებს; ქალთა მოძრაობებს, რომლებსაც სურთ, რომ ბურჟუაზიულ პარლამენტში თანაბრად იყვნენ წარმოდგენილნი, ბურჟუაზიულ სამოქალაქო საზოგადოებაში თანაბარი წონა ჰქონდეთ; იდენტობის პოლიტიკის გურუებს, რომლებიც ბურჟუაზიულ საზოგადოებაში აღიარებისთვის და „პათოლოგიურ ნორმალურობაში“ დამკვიდრებისთვის იბრძვიან; რასობრივი ჩაგვრის მოწინააღმდეგეებს, რომლებსაც თეთრების პრივილეგიების განაწილება სურთ; კრიტიკული თეორიის ოპორტუნისტ წარმომადგენლებს, რომლებმაც გაცხადებულად და შეგნებულად უარყვეს მარქსიზმი; The Squad-ს, რომელსაც ბობოლა მილიარდელების დაბეგვრა მსოფლიოში სიმდიდრის არათანაბარი გადანაწილების დასასრული ჰგონია; დიახ, კაპიტალისტური საწარმოო ურთიერთობები, კაპიტალისტური შრომის დანაწილება და სოციალისტური განაწილება! აქვე არიან ლიბერალი მწვანეები, რომლებიც ნაყროვან დასავლეთში „ჭუჭყიანი“ ინდუსტრიის, სურსათის მასობრივი წარმოების სიავეებზე საუბრობენ, თუმცა მესამე სამყაროდან ნაყვლეფ რესურსებს ხარბად ეწაფებიან. ლევინი მარქსისტებად მოიხსენიებს მათ, ვინც უარს ამბობს პროლეტარიატის კლასობრივ პოზიციაზე იდგეს, პროლეტარული კლასობრივი პოზიციიდან ჭვრეტდეს ფილოსოფიას, ხელოვნების სხვადასხვა დარგს, კულტურას, ერთი სიტყვით, თეორიულ პრაქსისს. მავანი პროფესორიც მარქსისტია, როდესაც სურს, რომ მრავალსახა პოსტ-პოსტი მარქსიზმთან დააქორწინოს. რა თქმა უნდა, ლევინის აზრით, მარქსისტები არიან კულტურული რელატივიზმით შეპყრობილი პოსტკოლონიური თეორიის მეხოტბეებიც. ჩვენ ვაფასებთ, ბატონი ლევინის უსაზღვრო სურვილს მთელი სამყაროს გამარქსისტების შესახებ, მაგრამ დარწმუნებულები ვართ, მის ნუსხაში მოხსენიებული ჯგუფები თვითონვე უარყოფენ დაუმსახურებელ ბრალდებებს. ცხადია, თუკი ლევინი ზემოხსენებული ბატონების პოსტ-პოსტ თეორიებს ერთხელ მაინც მიმოავლებს თვალს, შესაძლოა ეჭვი შეეპაროს მარქსიზმის ყველგანმყოფობაში, შესაძლოა განსხვავების, ფრაგმენტაციის, კლასიდან უკანდახევის ფეტიშიზაციაში ამოიცნოს ის ჯგუფები, რომლებიც ასე აფრთხობთ მას და მის ბატონებს.
1.3 აკადემია და სტუდენტობა
ბატონი ლევინის ოდიოზურობა, განსაკუთრებით თვალნათლივ ამერიკული აკადემიის შეფასებისას ვლინდება. ის თავისი „გამჭრიახობის“ წყალობით იმ დასკვნამდე მიდის, რომ ამერიკული აკადემიის უდიდესი ნაწილი სტუდენტებში მარქსიზმის ინდოქტრინაციისთვის, ამერიკულ საზოგადოებაში მისი მიმღებლობისა და გავრცელებისთვის იღწვის. სწორედ სტუდენტები წარმოადგენენ მარქსისტული თეორიის მთავარ სამიზნე ჯგუფს, რადგან ისინი წინააღმდეგობის, ჯანყის და თვით რევოლუციის საფუძველს ქმნიან.[48] ამერიკელ პროფესორებს გაუმართლათ, რომ ლევინი მათში კგბ–ს აგენტების ამოცნობას ჯერჯერობით მაინც არ ცდილობს. საკვირველია, მაგრამ ბატონი ლევინის მოსაზრებას დიდი ხანია სამამულო ბურჟუაზიულ წრეებშიც იმეორებენ, რომ თითქოს ქართული აკადემია ახალი მემარცხენეობისა და ნეო-მარქსიზმის ინკუბატორია, ცხადია, ამ მოსაზრების მცდარობაზე საუბარიც კი, უხერხულ სიჩუმეს იწვევს.
იმ მითიურ მარქსიზმს, რომელსაც ლევინი წარმოგვიდგენს, როგორც გამოჩნდა, მარქსიზმთან საკმაოდ მცირე აქვს საერთო, მაგრამ რას ემყარება მისი შიშები, როდესაც ამერიკული აკადემიის როლს და თვისებებს განიხილავს? ამის გასაანალიზებლად მცირე ისტორიული ექსკურსის გავლა მოგვიწევს. ჰუმანიტარული მეცნიერებების თვისებრივი ცვლილებები 1960–70–იანი წლებიდან იწყება. როგორც უკვე ვახსენეთ, სწორედ ამ წლებში იღებს სათავეს ახალი კრიტიკული თეორიების განვითარება, იგივე პოსტ-პოსტ კრიტიკული თეორიები, ან კრიტიკული პოსტმოდერნიზმი, რომელიც, ძირითადად, ემანსიპაციის სუბიექტს და ძალაუფლების პრობლემას ეხება. კიდევ ერთი სიახლე ის არის, რომ კრიტიკული აკადემია დღეს გაცილებით ინტერნაციონალურია, ვიდრე ადრეული. კერძოდ, მსოფლიო კაპიტალიზმის პერიფერიული რეგიონებიდან, მაგალითად, აზიიდან, ლათინური ამერიკიდან და აფრიკიდან წამოსული თეორეტიკოსების რიცხვი მზარდია და, ამასთან ერთად, ევროპული და დასავლური სამყარო ახალი კრიტიკული თეორიების წარმოებაზე მონოპოლიას თანდათანობით კარგავს. თუმცა გამონაკლისად ამერიკის შეერთებული შტატები რჩება, რომელიც, თავის უნივერსიტეტებთან ერთად, დღეს „ახალი კრიტიკული თეორიების მსოფლიო რესპუბლიკაა.“[49] დასავლეთ და აღმოსავლეთ ევროპიდან აშშ–ში ახალი კრიტიკული თეორიის გადასვლა, მეტწილად, ობიექტური ფაქტორებითაა განპირობებული. ამერიკულ საზოგადოებაში ემიგრანტების, ინტელექტუალური მიგრაციისა და მულტიკულტურალიზმის გამო, ადგილობრივ თუ ჩამოსულ კადრს შორის სხვაობას დიდი მნიშვნელობა არ ენიჭება, რაც, შესაბამისად, თეორიების გეოგრაფიული განაწილების ცვლილებას იწვევს და ეს, რა თქმა უნდა, თანამედროვე კრიტიკული თეორიების ბუნებასა და ხასიათზეც აისახება.[50] ანგლო–ამერიკულ სამყაროში კრიტიკული აკადემიის გადაბარგება, ევროპის კონტინენტზე გაბატონებული ეკონომიკური ფორმაციის პოლიტიკური და თეორიული კრიტიკის რეცესიამაც განაპირობა და ეს პროცესი 1980–იან წლებში დაიწყო. საყოველთაოდ ცნობილი მემარცხენე ჟურნალები, როგორიცაა New Left Review, Semiotexte, Telos, New German Critique, Theory and Society და Critical Inquiry თანდათანობით შედის ამერიკულ და ბრიტანულ ბაზარზე. კონტინენტზე, ტრადიციულ რეგიონებში, ჯერ კიდევ არიან გამოჩენილი მოაზროვნეები, ალან ბადიუ, ჟაკ რანსიერი, ანტონიო ნეგრი და ჯორჯო აგამბენი, თუმცა ახალი კრიტიკული თეორიების წარმოებამ, ძირითადად, ახალ რეგიონში, ამერიკის შეერთებულ შტატებში გადაინაცვლა.[51]
ბოლო ათწლეულების განმავლობაში აშშ–ში, პოლიტიკური კონსერვატიზმის ტრიუმფის თანხლებით, კანონიკური ტრადიციების გადააზრება ხდება: ერთი მხრივ, ისტორიისა და პოლიტიკის ორი მასშტაბური მეტანარატივის, მარქსიზმისა და კლასიკური ლიბერალიზმის ეჭვქვეშ დაყენება და, მეორე მხრივ, რაციონალისტური ტრადიციის, როგორც მთავარი საყრდენ-მამოძრავებლისა და მეტანარატივის უარყოფა, რომელიც, იქამდე, ფილოსოფიურ, ისტორიულ თუ მეთოდოლოგიურ ცოდნას აერთიანებდა.[52] ასევე, ინტელექტუალური თვალსაზრისით, აკადემიურ სივრცეში მოღვაწე პოსტ-პოსტისთვის ე.წ მარგინალურ დისკურსებს – ფემინიზმს, სექსუალობას, რასასა, იდენტობას და კლასს – თანასწორი ღირებულება აქვთ. ეს მიდგომა შემთხვევითი არ არის. ჯერ კიდევ 1960–იანი წლებიდან, ამერიკული უნივერსიტეტები, იდენტობის პოლიტიკის წარმოების არეალებად იქცნენ. იდენტობის პოლიტიკა სხვა პოლიტიკებისგან ორი მთავარი ნიშნით განსხვავდება. პირველ რიგში, ის უმცირესობებს მიემართება, რომლებიც საკუთარ თავს იმად წარმოისახავენ, ვისაც საკუთარი თავის უმრავლესობის ნაწილად მოაზრება არ სურს. ისინი უპირისპირდებიან ისეთ მთლიანობებს, როგორიცაა „ხალხი“ ან „მუშათა კლასი“ და, შესაბამისად, საზოგადოების მთლიანობად წარმოდგენას უარყოფენ. იდენტობის პოლიტიკის მეორე მახასიათებელი იმაში ვლინდება, რომ ის საკუთარი თავის ეკონომიკურ ინსტანციად თუ სუბიექტად მოაზრებას უარყოფს და ცალსახად კულტურულ სივრცეში რჩება.[53] იდენტობის პოლიტიკისა და ახალი კრიტიკული თეორიების დაახლოება განსაკუთრებით დააჩქარა პოსტსტრუქტურალისტების, მაგალითად, დერიდას, დელიოზისა და ფუკოს რეცეფციებმა. როგორც უკვე ითქვა, პოსტ-პოსტი შესაძლებელს ხდის უმცირესობათა ემანსიპაციისთვის თეორიული ჩარჩოს შექმნას, რაც ტოტალობის კრიტიკასა და განსხვავებისათვის უპირატესობის მინიჭებაში ვლინდება.[54]
მაგრამ სად ჩანს აქ მარქსიზმის აჩრდილი? ლევინსა და ამერიკის მთელ პოლიტიკურ ისტებლიშმენტს აკადემიაში ჰეგემონიის შენარჩუნება სწადიათ, რაც სასკოლო ბიუჯეტის შემცირებაში, განათლების ბიზნეს საჭიროებებზე მორგებასა და ჩამოჟონვის ეკონომიკური სისტემის უფრო მკაცრ განხორციელებაში ვლინდება, რათა ზედა და ქვედა კლასებს შორის სხვაობა კიდევ უფრო გაიზარდოს.[55] სტენლი არონოვიცს, ცნობილ ამერიკელ მემარცხენე თეორეტიკოსს, კრიტიკული პოსტმოდერნიზმის მთავარ გამოწვევად არა მარტო აკადემიაზე თავსმოხვეული ჰეგემონიის გარდამქმნელი პოლიტიკური და პედაგოგიური საფუძვლების ცვლილება, არამედ კონსერვატორული პოსტმოდერნიზმის დეკონსტრუქციაც წარმოუდგენია (არონოვიცი კონსერვატორ პოსტმოდერნისტებში ისეთ ფიგურებს მოიაზრებს როგორიც, მაგალითად, ჯორდან პეტერსონი და ბატონი ლევინია). არონოვიცისთვის კრიტიკულ პოსტ-პოსტს არა მხოლოდ საგანმანათლებლო სისტემის კრიტიკულად გადააზრების, არამედ ახალი პედაგოგიური დისკურსის შექმნის უნარიც შესწევს, რომელიც ყველაზე რადიკალურ იმპულსებსა და დემოკრატიის სოციალურ პრაქტიკებს გააღრმავებს.[56]
სინამდვილეში, კონსერვატორულ (ლევინი, პეტერსონი) და კრიტიკულ პოსტმოდერნიზმს (არონოვიცი, ჯუდით ბატლერი და ა.შ.) შორის დაპირისპირება, რომელთა პაექრობის ერთ-ერთი ცენტრალური ასპარეზი ამერიკის ძვირადღირებული უნივერსიტეტებია, წვრილ ბურჟუაზიასა და მსხვილ ბურჟუაზიას შორის ბრძოლაა. მასში სრულიად გამქრალი, ან დავიწყებულია კაპიტალიზმის ტრანსცენდირების, მისი გადალახვის აუცილებლობა და ასევე, მიჩქმალულია ტოტალობის კატეგორია, რომელიც საზოგადოებრივი წინააღმდეგობრიობების მოხელთების შესაძლებლობას იძლევა.
რაც შეეხება ბატონი ლევინის განაცხადს, რომ მარქსიზმის მთავარი სამიზნე ჯგუფი სტუდენტები არიან და რომ ისინი რადიკალებად და რევოლუციონერებად ყალიბდებიან, იმ ნახევარსიმართლის კატეგორიიდანაა, რომლითაც რეაქციონერი ექსპერტი ასე უხვად გვამარაგებს. მარქსიზმისა და სტუდენტობის ურთიერთმიმართება კომპლექსური საკითხია, რომელსაც მოცემულ წერილში, ცხადია, სრულად ვერ ამოვწურავთ და ეს არც გვაქვს მიზნად. თუმცა ბატონი ლევინის აქსიომატური მსჯელობები ტრუიზმების მოხმობას მუდმივად საჭიროებენ. სტუდენტობის ადგილი მარქსიზმში და მარქსიზმის ადგილი სტუდენტობაში, ორი განსხვავებული, მაგრამ ურთიერთდაკავშირებული საკითხია. ორთოდოქსული წაკითხვა საუნივერსიტეტო სივრცეს და მის ავტონომიას არათუ პოზიტიურ როლს ანიჭებდა, არამედ მას, ხშირ შემთხვევაში, ბურჟუაზიული შეხედულებების პასიურ მიმღებად აღიქვამდა.
სტუდენტობის და მარქსისტული თეორიისა და პრაქტიკის დაპირისპირების კულმინაციური ეპიზოდი 1968 წლის მაისის მოვლენებია, როდესაც პროტესტანტი სტუდენტები საფრანგეთის კომუნისტურმა პარტიამ ბურჟუა ბავშვებად მოიხსენია და განაცხადა, რომ მათგან მითითებებს ვერ მიიღებდა. თუმცა, მეორე მხრივ, თავად სტუდენტებიც არა მხოლოდ საფრანგეთის კაპიტალისტურ საზოგადოებას, არამედ, ასევე, საფრანგეთის კომუნისტურ პარტიასა და სტალინური სოციალიზმის მოდელს უპირისპირდებოდნენ. შესაბამისად, როგორც იმ პერიოდის მარქსისტ მოაზროვნეებში, ასევე, ზოგადადაც, სოციალურ რევოლუციაში სტუდენტების ადგილი ყოველთვის ორაზროვანი გახლდათ. მაგალითად, ლენინი რუსეთის 1905 წლის დამარცხებული რევოლუციიდან სამი წლის თავზე, პეტერბურგის უნივერსიტეტში სტუდენტების გაფიცვას, როგორც ჭეშმარიტი დიალექტიკოსი, ორგვარად აფასებს. მისი თქმით, აკადემიურ მოძრაობას და მღელვარე ახალგაზრდობას „ათასი და მილიონი ძაფი აკავშირებს საშუალო და დაბალ ბურჟუაზიასთან, წვრილ მოხელეობასთან, გლეხობის, სამღვდელოების გარკვეულ ჯგუფებთან და ა.შ.“[57] ლენინი თვლიდა, რომ სტუდენტური მასა ყველაზე ახლოს რუსეთის დემოკრატიულ ბურჟუაზიასთან იდგა და ხშირ შემთხვევაში ისინი წმინდა აკადემიზმს გამოხატავდნენ. მისთვის 1908 წლის რუსეთში სტუდენტთა პოლიტიკური ბრძოლის დაწყება კონტრრევოლუციით გამოწვეული მთელი იმდროინდელი სოციალური და ისტორიული ვითარების სიმპტომია. მაგრამ ლენინი სტუდენტურ მოძრაობაში დადებით მომენტებსაც შენიშნავს. მაგალითად, სტუდენტები შედიან რა პირველ პოლიტიკურ კონფლიქტში, რომელიც შესაძლოა მათ შეგნებული სულაც არ აქვთ, თუმცა, მისი აზრით, რუსეთის სოციალ–დემოკრატიული პარტიის ამოცანაა, პროტესტანტების მასას განუმარტოს ამ კონფლიქტის ობიექტური მნიშვნელობა, რაც შესაძლებელს გახდის ეს ანტაგონიზმი შეგნებულ პოლიტიკურ კონფლიქტად იქცეს და ასევე, მუშაობას იქითკენ წარმართვას, რომ 1905 წლის რევოლუციიდან გამომდინარე პოლიტიკური გაკვეთილები და ახალი რევოლუციური ბრძოლის გარდაუვალობა შეთვისებული და შეგნებული იყოს.[58]
ისევ საფრანგეთს რომ დავუბრუნდეთ, 1968 წლის მოვლენებში სტუდენტების როლი ყველაზე მეტად, ალბათ, ლუი ალთიუსერმა დააკნინა. მოვლენებიდან ერთი წლის შემდგომ, ის წერილში მიმოიხილავს მიზანსცენას, რომელიც პარიზის ქუჩებში თამაშდება და აღნიშნავს, რომ მაისის მოვლენებში აბსოლუტური განმსაზღვრელის როლი საყოველთაო გაფიცვაზე გამოსულმა 9 მილიონმა მუშამ შეასრულა. ხოლო უნივერსიტეტის სტუდენტებმა, სკოლის მოსწავლეებმა და ახალგაზრდა ინტელექტუალებმა, მიუხედავად მათი მასობრივი ჩართულობისა, ცხრა მილიონი მუშის ეკონომიკურ, კლასობრივ ბრძოლაში, მაინც დაქვემდებარებული როლი შეასრულეს. ალთიუსერის აზრით, სტუდენტების პრეტენზია, რომ მათ საყოველთაო გაფიცვაში დეტონატორის როლი იკისრეს, ილუზია და გაუგებრობაა. ალთიუსერი თავის მოსაზრებას იმ ფაქტით ამტკიცებს, რომ მუშათა კლასის ქარხნებში დაბრუნების შემდეგ სტუდენტების გამოსვლები ერთ თვეში დასრულდა, რამაც, სულ მცირე, სტუდენტურ წრეებში სრული დეზინტეგრაცია გამოიწვია.[59]
თუმცა სტუდენტების წვრილ ბურჟუაზიული მისწრაფებების შესახებ მოსაზრებას, ბატონმა ლევინმა, შესაძლოა, სტუდენტური მოძრაობების მიმართ ჰერბერტ მარკუზეს მიერ გამოხატული სიმპათიები დაუპირისპიროს. როგორც ლევინი აცხადებს, „„ერთგანზომილებიანი ადამიანის“ გამოქვეყნებამდე უცნობი პროფესორი, ხოლო შემდგომ ანტისაომარი მოძრაობების ნამდვილი პროფეტი“ არა მხოლოდ სტუდენტების ინდოქტრინაციით კმაყოფილდებოდა, არამედ მათ რევოლუციური პრაქტიკის გაჩაღებისაკენ მოუწოდებდა.[60] უნდა აღინიშნოს, რომ ჰერბერტ მარკუზეს პოზიცია 1968 წლის მოვლენებში სტუდენტების როლის შესახებ, რადიკალურად განსხვავებულია სხვა მარქსისტებისგან, მათ შორის ალთიუსერისგან. 1968 წლის 23 მაისს პარიზიდან დაბრუნებული მარკუზე, კალიფორნიის სან დიეგოს უნივერსიტეტში აუდიტორიის წინაშე გამოვიდა. ის აქ თავის გამოცდილებაზე ჰყვება, რომელიც ერთი კვირით ადრე, საფრანგეთის დედაქალაქში მყოფმა მიიღო. მისი თქმით, ფრანგი სტუდენტები სოციალური ჯანყის ავანგარდში იდგნენ, ხოლო მუშები სწორედ მათ სლოგანს მიჰყვებოდნენ და სტუდენტებით შთაგონებულებმა საყოველთაო გაფიცვა გამოაცხადეს. მარკუზე თვლის, რომ სტუდენტების ქმედებები სპონტანური ხასიათისა იყო, ხოლო მისთვის სპონტანური პრაქტიკა – რომელიც სტუდენტობას ახასიათებს და რომელიც მეოცე საუკუნის დასაწყისში ლენინმა მიწასთან გაასწორა – კვლავ ახალ ფუნქციას იძენს, რადგან, მისი აზრით, იაკობინურ რევოლუციურ პრაქტიკას ყავლი გაუვიდა, საზოგადოების განვითარებამ ის უბრალოდ გადალახა. მაგალითად, ის წარმოდგენა, რომ შესაძლებელია პარტიამ მასობრივი, მწყობრი იერიშით პენტაგონი და თეთრი სახლი აიღოს და ახალი რევოლუციური მთავრობა ჩამოაყალიბოს ფანტასტიკის სფეროა, რადგან დაახლოებით 24 საათში ახალი თეთრი სახლები ტეხასსა და ჩრდილოეთ დაკოტაში გაჩნდებიან. მარკუზესთვის სწორედ ეს სპონტანური ხასიათი არის ცვლილებების მომასწავებელი, ახალი ელემენტი, რომელიც ტრადიციულ ორგანიზაციებს გადალახავს და მთელს მოსახლეობას პირდაპირ და მყისიერად მოედება.[61]
მარკუზეს მიერ ტრადიციული მარქსისტული ცნებების რევიზია მარქსიზმისთვის ერთ-ერთი გარდამტეხი მომენტია, რომელიც, გარკვეულწილად, ახალი მემარცხენეობის გამოჩენასაც უკავშირდება. გერმანელი ფილოსოფოსის თქმით, ახალი მემარცხენეების პროტესტი არა მხოლოდ ბურჟუაზიული ღირებულებების უარმყოფელი იყო, არამედ ეს ტრადიციული სწავლებების მიმართ გამოხატული ზიზღი და სიძულვილი გახლდათ. შემთხვევა, როდესაც სტუდენტებმა თეოდორ ადორნოს კლასიკურ თემაზე – გოეთეს „იფიგენია თავრიდში“ – ლექციის ჩატარების საშუალება არ მისცეს, რადგან მიმდინარე ცხელ პოლიტიკურ ვითარებაში ადორნოს მჭვრეტელობითი გარინდვა მიუღებლად მიაჩნდათ, სწორედ ამ დამოკიდებულებას გამოხატავდა. ამ პროცესის მთავარი შედეგი ახალი ადამიანის გაჩენა, ახალი საზოგადოების ჩამოყალიბება უნდა ყოფილიყო და არა – დომინაციის ერთი ფორმის მეორით ჩანაცვლება.
მიუხედავად ბატონი ლევინის განცხადებისა, რომ ჰერბერტ მარკუზე 1960-იანი წლების სტუდენტური მოძრაობების პროფეტი გახლდათ, ჩვენ მოკრძალებულად გვსურს შევნიშნოთ, რომ მარკუზე სტუდენტობას არ აღიქვამდა მზა რევოლუციურ სუბიექტად და რომ სტუდენტები მუშათა კლასის, მესამე სამყაროს ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობებისა და აუტსაიდერთა ჯგუფების სიტუაციონისტური, დროებითი მოკავშირეები უფრო იყვნენ. თანაც, 1960-იანი წლების სტუდენტური მოძრაობები და მათი რადიკალიზაცია ვიეტნამის ომმა, ზოგადად განვითარებული ინდუსტრიული სახელმწიფოების აგრესიულმა იმპერიალისტურმა პოლიტიკამ, ანტიკოლონიალისტურმა ბრძოლებმა, ჰიპების მოძრაობამ, კუბის რევოლუციამ, შავკანიანების სამოქალაქო უფლებებისათვის გალაშქრებამ და თვითონ სიუხვის საზოგადოებების წიაღში წარმოშობილმა სოციალურმა თუ პოლიტიკურმა წინააღმდეგობებმა გამოიწვიეს. შესაბამისად, სტუდენტური მოძრაობების ოქროს ხანის შედარება დღევანდელ ნეოლიბერალიზმის ეპოქის სტარბაქს სტუდენტობასთან, შესაძლოა, მხოლოდ ლევინის მსგავსი გენიალური გონების წიაღში მოიხარშოს.
2. ტოტალიტარიზმის აჩრდილი
ბატონი ლევინი სხვა მხრივაც გამორჩეულია! ნამდვილად საკვირველია იპოვნო ავტორი, რომელსაც ჩვენს სამამულო ინტელექტუალებზე მეტად უყვარს სიტყვა ტოტალიტარიზმი,[62] ამიტომ ბატონ ლევინს ნამდვილად ძალუძს კონკურენციაში შევიდეს მავან პროფესორთან, მის კოლეგებთან და კამერდინური მორალის მფრქვეველ სხვა მჯღაბნელებთან. ბატონი ლევინის ამბიცია, რომ როგორც „ამერიკული რევოლუციის“ ჭეშმარიტმა დამცველმა ცხვრის ტყავში მოვლენილ ძველ ბნელ ძალას, მარქსიზმს, ნიღაბი ახადოს და ეკოლოგისტების, ფემინისტების, თუ სხვა მრავალსახა უფლებაგამთანაბრებლების უკან დამალული ნამდვილი არსი გამოამზეუროს, სხვა არაფერია გარდა ცივი ომის დროინდელი „წითელი საფრთხის“ რიტორიკისკენ მიბრუნებისა, იმ ტკბილ დროსთან ლაქუცი, როდესაც კაპიტალიზმის აპოლოგეტთა რიგებში მარქსიზმის, კომუნიზმის წარმოთქმა პარანოიდულ შიშებს იწვევდა. ცივი ომის დროინდელი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ამერიკული ანეკდოტი ზუსტად გადმოსცემს მთელს ამ სულისკვეთებას:
მუშას ბოსი ოფისში იბარებს,
„დათხოვილი ხარ!“ – ეუბნება ის,
„რისთვის ? “– ეკითხება მუშა,
ბოსი პასუხობს – „ შენზე მითხრეს, რომ კომუნისტია,“
მუშა – „მაგრამ მე ხომ ანტიკომუნისტი ვარ!“
„არ მაინტერესებს როგორი კომუნისტი ხარ! “ – უცხადებს ბოსი.
ყავლგასული დოქტრინის აღორძინების მცდელობისას, რაც უნდა პარადოქსულად გვეჩვენოს, ბატონი ლევინი თავის „Magnum Opus”-ში სწორედ იმ ენაზე იწყებს ამეტყველებას, რომელსაც უკვე დიდი ხანია პოსტ-პოსტის ავტორები და მათი მიმდევრები იყენებენ. ისინი, მაგალითად, ჟან-ჟაკ რუსოს, გ.ვ.ფ ჰეგელს და კარლ მარქსს ვულგარული დაკნინებით იმ კატეგორიის მოაზროვნეებს აკუთვნებენ, რომლებიც ამაყ და თავისუფალ ინდივიდს დამთრგუნველ სახელმწიფო მანქანას, განმღრთობილ საყოველთაოს, Volonté Générale-ს, თუ კოლექტივს უქვემდებარებენ.[63] ინდივიდი versus საზოგადოების სტერეოტიპული და უხამსი დაპირისპირებულობა, უკანასკნელის მჯობინებით, არც რუსოსთან და, განსაკუთრებით, არც ჰეგელთან არ მოგვეცემა და საერთოდაც, ამ დაპირისპირებას გერმანელი ფილოსოფოსი მოტყუებას უწოდებდა.[64] მაგრამ როგორაა საქმე მარქსის შემთხვევაში? ლევინისთვის ის par excellence ტოტალიტარიზმის მქადაგებელია, რომ ის ბოლშევიკებთან ერთად, პასუხისმგებელია საბჭოთა პერიოდის ე.წ წითელ ტერორზე.[65] მეტიც,მარქსის უბადლო მცოდნე ბატონი ლევინი მის იდეებში როგორც უახლესი წარსულის, ისე თავზარდამცემი მომავლის შესახებ ეზოთერულ მინიშნებებს ხედავს. მარქსიზმის ტოტალიტარულობის შესახებ აზრი, რომელიც დასავლურ აკადემიაშიც აიტაცეს, რა თქმა უნდა, არ არის რესპუბლიკური პარტიის კონკრეტული ფრთის რუპორის ორიგინალური მოსაზრება, კვალი ბევრად უფრო სახელოვან ფილოსოფოსთან, ჰანა არენდტთან მიდის. არენდტი თავის საყოველთაოდ ცნობილი ნაშრომის „ტოტალიტარიზმის წარმოშობის“ მესამე სექციაში, კომუნისტურ ტოტალიტარიზმზე საუბრისას, მარქსს ტოტალიტარიზმის შთაგონების წყაროდ და მასტიმულირებლად მიიჩნევს, რომელმაც მორალი ისტორიის ფილოსოფიის და „აუცილებლობის“ რკინის კანონების სამსხვერპლოზე შესწირა.[66] „ტოტალიტარიზმის წარმოშობა“, ციტატებს დახარბებული ბატონი ლევინისთვის, ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად დამოწმებადი ტექსტია, რაც გასაკვირი სულაც არ არის, თუმცა, როგორც სხვა ბევრისთვის, ისე ბატონი ლევინისთვისაც „ტოტალიტარიზმის წარმოშობაში“ ხსენებულ ინგლისურ იმპერიალიზმსა და ფრანგულ ანტისემიტიზმზე საუბარი უინტერესოა. ფილისტერი ლიბერალებისთვის, თუ ფსევდო-კონსერვატორებისთვის სწორედ წიგნის მესამე სექციას აქვს ის მაგიური ნიშანთვისებები, რომელმაც განუზომლად უნდა აღაგზნოს ადამიანის უნივერსალურ უფლებებზე მომტირალი მეშჩანები. საგულისხმოა, რომ პოსტსაბჭოთა სივრცეში ფილოსოფოსი სსრკ-ს დაშლის შემდეგ უმალვე აქტუალური გახდა, მაგალითად, „ტოტალიტარიზმის წარმოშობა“ 90-იანებში, სოროსის ფონდის ინიციატივით, რუსეთშიც ითარგმნა. არენდტი ქართველ ლიბერალებშიც დღემდე ფრიად პოპულარულ ავტორად ითვლება და მის ნაშრომს ტოტალიტარიზმის შესახებ საუკეთესოდაც ასაღებენ.[67]
არენდტი ტოტალიტარიზმს ტერორის სისტემად განსაზღვრავს, რომელიც მასობრივი რეპრესიების საშუალებებით ხორციელდება, სახელმწიფოში საყოველთაო შიშებს ქმნის და ამით ახერხებს, ხალხს ნებისმიერი სოციალური ექსპერიმენტი მოახვიოს თავს. შესაბამისად, მოცემული განსაზღვრებით, სტალინის შემდგომი საბჭოთა კავშირი აღარ ატარებს ტოტალიტარული სახელმწიფოს მახასიათებლებს, რადგან მასობრივ ტერორს შემდგომ ეტაპზე ვეღარ ვხვდებით. ასევე, ჰანა არენდტი კომუნისტურ ტოტალიტარიზმს არა ბოლშევიკების ძალაუფლებაში მოსვლიდან, არამედ სტალინის მმართველობის პერიოდიდან აითვლის. ტექსტში თვალშისაცემია ლენინის რევოლუციურ დიქტატურასა და სტალინის ცალსახად ტოტალიტარულ რეჟიმს შორის განსხვავება. ლენინი, არენდტისთვის, სახელმწიფოს კაცია, რომელმაც მოახერხა ყველაზე ჩამორჩენილი ეთნიკური ჯგუფების კულტურული და ნაციონალური თვითგამორკვევა. ხოლო სტალინთან, ერთი მხრივ, ლიდერის და, მეორე მხრივ, ამორფული მასის პირდაპირ ურთიერთმიმართებას ვაწყდებით. სტალინი ანგრევს ლენინის პროექტს და ახდენს მასების დეზორგანიზებას.[68] არენდტი ლენინის ქმედებებში უფრო მეტად სახელმწიფო მოღვაწის ინსტინქტურ გადაწყვეტილებებს ხედავს, ვიდრე მარქსისტი თეორეტიკოსის ნაბიჯებს. ლენინის და სტალინის დაპირისპირების წარმოჩენა, რა თქმა უნდა, არც ტროცკისტულია და არც მარქსისტულ–ლენინისტური, ის საერთოდ მოკლებულია სტრუქტურულ ანალიზს და მხოლოდ საბჭოთა პოლიტიკური ლიდერების პიროვნულ თვისებებზე ამახვილებს ყურადღებას. ასევე, ბოლშევიკური პარტიის ანალიზისას სრულიად უგულებელყოფილია კარლ კაუცკის გერმანულ სოციალ–დემოკრატიული ნიმუში.
ტოტალიტარიზმის ფენომენი, ჰანა არენდტის მიხედვით , ხასიათდება მოვლენათა კომპლექსურობით, მრავალი ფაქტორის კონსტელაციით, რითიც ის გვეუბნება, რომ მსგავსი წესრიგი შესაძლოა მხოლოდ მეოცე საუკუნეში გაჩენილიყო. მეოცე საუკუნე არის „მასობრივი საზოგადოების“ გენეზისის ეპოქა, ხოლო ცნება „მასები“ (რომელიც ადორნოსა და ჰორკჰაიმერთანაც ფიგურირებს) ხალხის ამორფული, არასტრუქტურირებული ერთობაა და რადგან აქ არ ვხვდებით თავისუფალ ინდივიდებს, შესაბამისად, არც სამოქალაქო საზოგადოება გვაქვს. აქვე იკვეთება ინდივიდების ნიჰილისტური დამოკიდებულება პოლიტიკური და სამოქალაქო ინსტიტუტების, ზნეობრივი ღირებულებების მიმართ, რომლებიც, თუ დავკონკრეტდებით, პირველ მსოფლიო ომამდე არსებობდნენ. ნიჰილიზმის ფენომენი ადრეულ ეპოქებშიც გვხვდებოდა, თუმცა სწორედ მეოცე საუკუნის გარიჟრაჟზე მიიღო მან მასობრივი ხასიათი. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ჰანა არენდტს მასების ცნება მისი მასწავლებლებისგან, პირველ რიგში, მარტინ ჰაიდეგერისგან და, არანაკლებ, კარლ იასპერსისგან გადმოაქვს. არენდტის მიხედვით, მაგალითად, იაკობინური ტერორის ბოლშევიკურ ტერორთან მიმსგავსება წარმოუდგენელია, რადგან საფრანგეთის რევოლუციის პერიოდის რეპრესიები, მისი აზრით, მასობრივი ხასიათის არ გახლდათ. ლევინისდა სამწუხაროდ, არენდტის განაზრებები უგულებელყოფს ამა თუ იმ საზოგადოების ეკონომიკურ, სოციალურ ისტორიას. გერმანელი ფილოსოფოსი ტოტალიტარული საზოგადოებების დახასიათებისას მხოლოდ აბსტრაქტულ, ე.წ ფაქტობრივ კონსტელაციებზე გვესაუბრება, რომლებსაც ის ისტორიულ, სინამდვილეში არსებულ სოციალურ თუ ეკონომიკურ წინააღმდეგობრიობებთან ვერ აკავშირებს. არენდტის ინტერპრეტაცია, პირველ რიგში, ისტორიული კონკრეტიკის ნაკლებობის გამო მოიკოჭლებს, მაგალითად, მის ტექსტში უგულებელყოფილია თვისებრივი სხვაობა რუსეთში სოციალისტური წყობის დამყარების პერიპეტიებსა და გერმანიის განვითარებულ კაპიტალიზმს შორის. მაგრამ, რაც ჩვენ ყველაზე მეტად გვაინტერესებს არის მასის ატომიზებული ინდივიდების ამორფულ გროვად განხილვა.[69] არენდტთან მასებს არ აქვთ ისტორიის მთავარი მამოძრავებლის როლი, არამედ ეს ფუნქცია ბურჟუაზიული სამოქალაქო საზოგადოების თუ ინდივიდების პრეროგატივაა. ბუნებრივია, რომ ეპიგონი ლევინიც ჩაგრულ მასებს, ნეგატიურ კონტექსტში, ტერმინი mob–ით მოიხსენიებს.[70] არენდტი ყურადღებას არ აქცევს, რომ ე.წ მასები სინამდვილეში საზოგადოებაში არსებული კონკრეტული კლასის წარმომადგენლები არიან, იქნება ეს პროლეტარიატი, წვრილ ბურჟუაზია თუ გლეხობა. საკითხის ისტორიული და მეცნიერული განხილვა საზოგადოების არასტრუქტურირებულ, ამორფულ მასად წარმოჩენას შეუძლებელს გახდიდა, რაც, განსაკუთრებით, შეუსაბამოა მეოცე საუკუნის პირველი ნახევარის ინდუსტრიულ საზოგადოებებთან მიმართებით. მაგალითად, სტალინის კულტი არ გაჩენილა ერთდროულად მთელ საბჭოთა საზოგადოებაში, უფრო ადრე ის ჯერ გლეხობაში, ხოლო შემდგომ პროლეტარიატში გამოიკვეთა. რაც შეეხება ატომიზებული ინდივიდების გროვას, თუკი ისინი სადმე შეიძლება შეგვხვდნენ, ეს სწორედ ბურჟუაზიული სამოქალაქო საზოგადოებაა, რასაც ჰეგელი „სამართლის ფილოსოფიაშიც“ აჩვენებს. არენდტის ანალიზში მიჩქმალულია საზოგადოების წევრებს შორის სასაქონლო, ნივთობრივი ურთიერთმიმართება, რასაც ახალგაზრდა ლუკაჩი ტოტალობისა და განივთების დიალექტიკური ურთიერთმიმართებისას წარმოგვიდგენდა. აქვეა ტოტალობის გაკიცხვაც! არენდტთან „მასობრიობის“ კონსტრუირება ტოტალურობის გაგების გარეშე შეუძლებელია, რადგან საყოველთაო შიშის დანერგვა და მისი სწრაფი გავრცელება ტოტალურობას მოითხოვს. სწორედ ჰანა არენდტთან შეგვიძლია შევნიშნოთ ტოტალურობის და ტოტალიტარიზმის იგივეობის ადრეული მაგალითი, რომელმაც შემდგომ, ახლო წარსულში, ფილოსოფიის და მარქსისტული თეორიის ერთ–ერთი ცენტრალური ცნება – ტოტალობა – იდეოლოგიური დევნილობის ნიმუშად აქცია, როგორც გულაგის და ოსვენციმის შექმნაში დამნაშავე. ტოტალობის კრიტიკის ავანგარდში შემდგომ კარლ პოპერი და ფრანსუა ლიოტარი აღმოჩდნენ. მაგალითად, მოყოლებული პლატონიდან, პოპერისთვის, ფილოსოფიის ისტორია ტოტალიტარიზმის გამოვლინება გახლდათ. „პოსტმოდერნულ კონდიციაში“ კი, ლიოტარი მიუთითებდა, რომ ჩვენ საკმარისად დიდი საფასური გადავიხადეთ მთელის და ერთის ნოსტალგიაში, თავის ცნობილ ნაშრომს ის შემდეგი ფრაზით ასრულებს: „ნება მოგვეცით, ვაწარმოოთ ომი ტოტალობის წინააღმდეგ.“[71] რა თქმა უნდა, მავანი პროფესორის მსგავსად ანტიტოტალურობა შეგვიძლია მხოლოდ ეპოქის სულს მივაწეროთ, მეოცე საუკუნის „fin-de-siècle“–ს, დიდი ქარიშხლების შემდგომ მოწეულ გადაღლის პერიოდს, მაგრამ მხოლოდ მასზე დაბრალებაც ზედმეტი გულუბრყვილობა იქნებოდა. პოსტმოდერნიზმი, როგორც ამას ფრედრიკ ჯეიმსონი აღგვიწერს, გვიანდელი კაპიტალიზმის კულტურული ლოგიკაც იყო. პოტ-პოსტი ეპოქალური გადასვლა აღმოჩნდა, რომელმაც საზოგადოებრივი სივრცე და ახალი საზოგადოებრივი ფორმაციები ხელახლა მოხაზა (remapping).
ტოტალიტარიზმის და ტოტალობის იგივეობის წინააღმდეგ ერთ-ერთი ყველაზე ზუსტი კრიტიკა კი, ჰერბერტ მარკუზეს ეკუთვნის. მარკუზე განსხვავებულად აფასებს თავად ტოტალიტარიზმის ცნებას და მას ჰანა არენდტთან შედარებით, უფრო ფართო მნიშვნელობას ანიჭებს. „ერთგანზომილებიან ადამიანში“ მარკუზესთვის ტოტალიტარიზმი მხოლოდ საზოგადოების ტერორისტულ–პოლიტიკური მართვა არ არის (მაგ. ჰიტლერის გერმანია), არამედ, ასევე, არატერორისტული ეკონომიკურ–ტექნოლოგიური ადმინისტრირება, რომელიც სარგებელზე ორიენტირებული ობიექტებად ქცეული სუბიექტების კონსუმერულ მოთხოვნილებებზე მანიპულაციების მეშვეობით მოქმედებს, რაც ყოვლისშემძლე, ერთიანი სისტემის საწინააღმდეგოდ მასშტაბური ამბოხის წარმოშობას გამორიცხავს. შესაბამისად, მისი თქმით, ინდუსტრიული, კაპიტალისტური ცივილიზაციაც სწორედ თავისი ტექნოლოგიური საფუძვლის ორგანიზების ტიპის გამოა ტოტალიტარული. სხვა სიტყვებით, „ტოტალიტარიზმს იწვევს არამხოლოდ მთავრობების სპეციფიკური ფორმა, არამედ წარმოების და გადანაწილების თავისებური სისტემაც, რომელიც შეიძლება მიესადაგებოდეს პარტიულ და საგაზეთო პლურალიზმს, „დაპირისპირებულ ძალებს“[72] და ა.შ. განსხვავებით მარკუზეს განაზრებისგან, არენდტისეული ტოტალიტარიზმის ცნება მხოლოდ მასებზე სახელმწიფო აპარატის მიერ ძალაუფლების თავს მოხვევას ესატყვისება, რაც თვალთახედვის მიღმა ტოვებს პლურალიზმისა და არჩევანის თავისუფლებით შეფერადებული ბურჟუაზიული დემოკრატიზმისა და კაპიტალიზმის ტოტალიტარულ ბუნებას. მიუხედავად ტოტალობისა და ტოტალიტარიზმის არენდტისეული გათანაბრების ტრენდულობისა, ჩვენ, ჩვენი მხრივ, ტოტალიტარიზმს, ტოტალურ ადმინისტრირებას, მხოლოდ ჰოლისტური კრიტიკით უნდა დავუპირისპირდეთ: „ჰოლიზმს, რომელიც სინამდვილე გახდა, ამავე სინამდვილის ჰოლისტური კრიტიკა უნდა დავუპირისპიროთ.“[73]
3. ამერიკული დემოკრატია
გაეროს გენერალური ასამბლეის რიგით 74-ე სესიაზე აშშ-ს აწ უკვე ყოფილმა პრეზიდენტმა, დონალდ ტრამპმა განაცხადა, რომ „სოციალიზმი და კომუნიზმი ერთ მიზანს ემსახურება – მმართველი კლასის ძალაუფლებას.“[74] ტრამპის თქმით, შტატების მთავარ პრობლემას სწორედ სოციალიზმის აჩრდილი წარმოადგენს, სესიაზე კიდევ მრავალი ტრაფარეტული ფრაზა ითქვა კომუნიზმის დანაშაულებისა თუ შტატების დემოკრატიულობის შესახებ. ბატონი ლევინი თავის „Magnum Opus“-ში სწორედ ამერიკული მმართველი კლასისთვის ფოლკლორად ქცეულ საბრძოლო სიმღერას აძლევს ბანს. მაგალითად, ლევინისთვის მარქსიზმი მცირეთა ხელში მთელი ეკონომიკური თუ პოლიტიკური ძალაუფლების კონცენტრაციას ნიშნავს, ხოლო დამფუძნებელი მამების „ამერიკული რევოლუცია“ მისთვის დემოკრატიასთან, კაპიტალიზმთან, ანუ თავისუფლებასთან და კონსტიტუციონალიზმთან ასოცირდება. ცხადია, დემოკრატი ლევინი შეერთებული შტატების ისტორიაშიც ისევე კარგად ერკვევა, როგორც მარქსიზმში, თუმცა გვსურს, ერთ-ერთი დამფუძნებელი მამისა და აშშ-ს მეორე პრეზიდენტის ჯონ ადამსის სიტყვები გავიხსენოთ: „თავისუფლებისთვის არსებითია, რომ მდიდართა უფლებები დაცული იყოს; თუკი ასე არ მოხდება, ისინი მალე გაიძარცვებიან და გაღარიბდებიან, რასაც ახლა უკვე მძარცველთა გაქურდვა მოჰყვება, ამგვარად, აღარ იარსებებს არც საკუთრება და აღარც თავისუფლება.“[75] უცნაურია, მაგრამ სწორედ თავისუფლებისა და საკუთრების დაცვის სახელით ავრცელებდა დემოკრატი ლევინის წინაპარი ჩენსელორ ჯეიმს კენტი (მე-19 საუკუნეში მოღვაწე ამერიკელი სამართალმცოდნე) ანტისუფრაჟისტულ განწყობებს: „საყოველთაო ხმის მიცემა საფრთხეს უქმნის საკუთრების უფლებასა და თავისუფლებას (…) საფრანგეთს 4, ხოლო ინგლისს 5 მილიონი უქონელი მუშა ჰყავს, განა ეს სახელმწიფოები გაუძლებენ საყოველთაო ხმის მიცემის ტვირთს? ამ ძალმოსილებით აღჭურვილი რადიკალები ინგლისში, ერთი ხელის მოსმით გაანადგურებენ საკუთრებას, სამართალს და თავისუფლებას.“[76] დემოკრატი ლევინი საერთოდ არ ეხება იმ ფაქტს, რომ „ამერიკული რევოლუცია“ არ ყოფილა ისეთი ცალსახა და ჰომოგენური მოვლენა, როგორც მას წარმოუდგენია. ცხადია, ინგლისის კოლონიური უღლის წინააღმდეგ ბრძოლაში ქალაქის მუშები (მაგალითად, მუშათა გაერთიანება „The Sons of Liberty), წვრილი მესაკუთრეები, ფერმერები, ვაჭრები და სხვა სოციალური კლასები იყვნენ ჩართულნი, თუმცა მსხვილ ბურჟუაზიას, მიწის მსხვილ მესაკუთრეებს თავისი ეგოისტური მისწრაფებები ამოძრავებდათ და დამოუკიდებლობის შემდეგ სწორედ ადგილობრივმა გაბატონებულმა ეკონომიკურმა კლასმა გადაიბარა პოლიტიკური მმართველობაც. 1775 წლიდან უკვე იწყება მასობრივი სახალხო მოძრაობების შეზღუდვა, ჯორჯ ვაშინგტონის მეთაურობით წარმოდგენილი ამერიკული მმართველი ელიტისთვის ახლა უკვე არა ბრიტანელები, არამედ სულ უფრო მზარდი კლასობრივი დაძაბულობები გახლდათ საყურადღებო. შტატების კონსტიტუცია ბრიტანულ მოდელს დაემყნო, რაც ახალი ოლიგარქიული მმართველობის საწყის წერტილად იქცა. სახალხო მოძრაობები თითქმის მთლიანად გამოირიცხა პოლიტიკური პროცესებიდან არჩევნებში მონაწილეობისათვის საჭირო მაღალი ქონებრივი ცენზისა და ე.წ Literacy test-ის გამო. ამერიკული რევოლუციის მიერ მოტანილი „ადამიანის განუსხვისებელი უფლებები“ არ მოიცავდა ქალებს, მონებს, ამერიკის მკვიდრ მოსახლეობას და უქონელთა მთელს არმიას. ბურჟუაზიულ რევოლუციას მალევე მოჰყვა კლასობრივი ბრძოლების ხანგრძლივი და მასშტაბური სერია, როდესაც მუშათა გაერთიანებებმა თავიანთი ეკონომიკური ვითარების გაუმჯობესებისათვის დაიწყეს ბრძოლა. ფორმალური დემოკრატიისა და ადამიანის უფლებების კონსტიტუციურმა განმტკიცებამ ხელი ვერ შეუშალა ეკონომიკური დოვლათის მცირეთა ხელში დაგროვებას. მაგალითად, 1778 წელს ნიუ იორკის მესტამბეები გაიფიცნენ ხელფასის გაზრდის მოთხოვნით, დაქირავებული მუშახელი გაიფიცა 1786 წელს ფილადელფიაში, ხოლო 1827 წელს ფილადელფიის მუშათა კლასის პროტესტმა მასობრივი ხასიათი მიიღო. თუმცა ახლადფეხადგმული აშშ-თვის ზედმეტი ღირებულების ამოწოვის ერთ-ერთ მთავარ წყაროს მონათა მთელი არმიები წარმოადგენდნენ და საგულისხმოა ისიც, რომ მონათმფლობელ სამხრეთს ჩრდილოეთი მანამ არ დაუპირისპირდა, სანამ ეკონომიკური მოგების პირუტყვული წადილით აღვსილმა სამხრეთელმა პლანტატორებმა სხვა ჩრდილოური შტატებისგან გამოყოფა არ მოინდომეს. სამოქალაქო ომში სამხრეთის შტატების დამარცხებამ ბურჟუაზიული რევოლუციის იდეალების – ფორმალურ-ბურჟუაზიული დემოკრატიის, კანონის წინაშე თანასწორობის, ხელისუფლების დანაწილების, საკუთრების უფლების და სხვ. – განმტკიცება გამოიწვია. ამას გარდა, მიუხედავად 1877 წლის მასშტაბური გაფიცვიდან მიღებული გამოცდილებისა,[77] ამერიკული მუშათა კლასი, განსხვავებით ევროპულისგან, პოლიტიკურად უმწიფარი გახლდათ, ის მხოლოდ ტრედუნიონისტული პოლიტიკითა და ეკონომიკური პირობების გაუმჯობესებისათვის ბრძოლით შემოიფარგლებოდა, შესაბამისად, მუშათა მოძრაობებმა ვერ შეძლეს კაპიტალიზმის უალტერნატივობის შესახებ რწმენა მცირედით მაინც შეერყიათ. ამერიკის მუშათა კლასისთვის დამახასიათებელი რეფორმიზმი და ეკონომიზმი შემთხვევითობა სრულებითაც არ გახლავთ, ამ პროცესს, პირველ რიგში, ხელს უწყობდა შტატების მსოფლიო ბაზარზე დაწინაურება და ბრიტანეთის დომინანტობის შერყევა, რამაც შესაძლებელი გახადა მუშათა არისტოკრატიის შექმნა, პროფესიული კავშირები კი კორპორაციული ლოგიკით მართულ ორგანიზაციებად იქცნენ. მიუხედავად იმისა, რომ მე-19 საუკუნის დასაწყისში ამერიკული მუშათა კლასი მძიმე ექსპლოატაციას, შევიწროებას, პოლიტიკურ უუფლებობას განიცდიდა, გაერთიანებული პროფესიული კავშირის ლიდერები არ ერიდებოდნენ კაპიტალთან გარიგებაში შესვლას, მუშათა კლასი კი, დეზორგანიზებული და პოლიტიკურად დეზორიენტირებული რჩებოდა. შტატებში არსებულმა სოციალისტურმა მოძრაობებმა ვერ შეძლეს მათ წინაშე აღმართული პოლიტიკური ბარიერების გარღვევა და, შესაბამისად, ე.წ „;ლიბერალური იდეა“, რომლის ფილოსოფიური საფუძველიც ჯონ ლოკის ნაწერებში უნდა ვეძიოთ, უალტერნატივო პოლიტიკურ იმპერატივად იქცა. როგორც ამერიკელი მარქსისტი მილიტანტი თეორეტიკოსი, ჯორჯ ნოვაკი წერს, შესაძლოა ამერიკელ ლიბერალს შეერყეს სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის შესახებ რწმენა, მაგრამ ბურჟუაზიული დემოკრატიისა და კაპიტალისტური ეკონომიკური ფორმაციის მარადიულობა კითხვის ნიშნის ქვეშ არ დგას.[78]
ბურჟუაზიული დემოკრატიის ტრადიცია შტატებში საკმაო ტრანსფორმაციას განიცდიდა, მაგალითად, თომას ჯეფერსონი და აბრაამ ლინკოლნი სახალხო მოძრაობებს უძღვებოდნენ. კაპიტალიზმის შემდგომი განვითარებისთვის ხელისშემშლელი სოციალური და ეკონომიკური ბორკილები (მაგალითად, მონათმფლობელობა) სამოქალაქო დაპირისპირების გზითა და სოციალური ჯანყის მეშვეობით დაიმსხვრა. ჯონ დიუის ტიპის ბურჟუა დემოკრატების წინაშე კი, აღარ იდგა ფეოდალიზმის ნარჩენებთან ბრძოლის საჭიროება, შესაბამისად, რევოლუციური ცვლილებების იდეა რეფორმიზმმა ჩაანაცვლა. დიუი, რომელსაც ნოვაკი ამერიკული ლიბერალიზმის ოფიციალურ ფილოსოფოსად მოიხსენიებდა, თვლიდა, რომ რევოლუცია თავისი არსით მავნებელია. ცხადია, დიუის (რომელიც მეოცე საუკუნის პირველ ნახევარში მოღვაწეობდა) და ამერიკულ ისტებლიშმენტს სტატუს-კვოს შესანარჩუნებლად ხელს აღარ აძლევდა მასობრივი მოძრაობებისა და სახალხო პოლიტიკის მხარდაჭერა. თუკი მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისსა და შუა ხანებში შტატებში ბურჟუაზიული რევოლუცია კვლავ შეიცავდა პროგრესის მარცვლებს, მეოცე საუკუნის დასაწყისში ევროპა სოციალისტური რევოლუციის ქარცეცხლში იყო გახვეული. საჭირო გახლდათ წითელი ციებ-ცხელების შეკავება, როგორც იდეოლოგიურ (პრაგმატიზმი), ისე პოლიტიკურ ველზე (ვუდრო ვილსონის 14 პუნქტიანი გეგმა). ჰოლივუდის, მასმედიის და სხვა იდეოლოგიური აპარატების ინტერპელაციის ქვეშ მოქცეულმა ამერიკულმა საზოგადოებამ იწამა, რომ ისინი, მიუხედავად მცირედი ნაკლისა, ნამდვილ დემოკრატიაში ცხოვრობენ და რომ არსებული მმართველობის წესი უალტერნატივოა და არასოდეს შეიცვლება. თუმცა ფორმალური დემოკრატიისა და თანასწორობის მიღმა, სამოქალაქო საზოგადოებაში გამეფებული ეკონომიკური უთანასწორობა აქამდე არნახულ მასშტაბებს აღწევს და განუზომელ სოციალურ-პოლიტიკურ უთანასწორობას წარმოშობს. თუკი 1832 წლისთვის ინგლისში საკანონმდებლო ორგანოს წევრებს მხოლოდ ეკონომიკური ელიტის წარმომადგენელი 200 ოჯახი ირჩევდა, იმავეს თქმა შეგვიძლია შტატების დღევანდელ პოლიტიკურ სისტემაზე. ამერიკული მსხვილი ბურჟუაზიის პოლიტიკურ დასაყრდენს სწორედ ორპარტიული სისტემა წარმოადგენს. როგორც რესპუბლიკური, ასევე დემოკრატიული პარტია კაპიტალისტური ეკონომიკური ფორმაციის დამცველია, აქ უბრალოდ მაღალ პოლიტიკურ ეშელონებში არსებული სხვადასხვა ინტერეს ჯგუფი უპირისპირდება ერთმანეთს. საგულისხმოა ისიც, რომ ორივე პარტია განუზომელ რესურსებს ხარჯავს საარჩევნო კამპანიებში, ხოლო „შემწეობას“ ისინი სხვადასხვა ბიზნეს კორპორაციიდან იღებენ. ჯერ კიდევ შორეულ 1960 წლის საარჩევნო კამპანიაში 175 მილიონი დოლარი დაიხარჯა, ხოლო 1964 და 1968 წლებში დანახარჯი 250 მილიონს აღწევდა. 2020 წლის საპრეზიდენტო კამპანიაში დონალდ ტრამპის ბიუჯეტი 1.96 მილიარდი გახლდათ, ხოლო ბაიდენმა 1.68 მილიარდი დახარჯა. მთელი ეს ფინანსები სწორედ უმსხვილესი კორპორაციებიდან მოედინება, რომელთა ინტერესი მხოლოდ სახეირო კონტრაქტების გაჩარხვა, თავიანთი ბიზნეს იმპერიების სამთავრობო გარანტიებით აღჭურვა და პოლიტიკური გავლენების მოპოვებაა. შტატებში არსებულ ყველა დიდ კორპორაციას თუ საფინანსო დაწესებულებას თავისი კანონმდებელი და პოლიტიკური ინტერესების დამცველი ჰყავს. საკუთარი ეგოისტური ბიზნეს ინტერესების ლობირება კი სულაც ოფიციალურად არის შესაძლებელი. ამ ფონზე სასაცილოა, როდესაც ბატონი ლევინისთვის ამერიკის დემოკრატიული პარტია მარქსიზმის დასაყრდენია. ამერიკელი ავტორი ჯონ ნიკოლსი თავის ახლად გამოცემულ წიგნში „The Fight for the Soul of the Democratic Party“ სწორედ დემოკრატიული პარტიის მემარცხენეობის შესახებ არსებული მითების დემისტიფიკაციას ცდილობს. ნიკოლსის თქმით, ამერიკული პოლიტიკური პანთეონის მითიური ფიგურის, ფრანკლინ დელანო რუზველტის მიერ გატარებული ახალი კურსი სინამდვილეში სწორედ დროებითი ზავი გახლდათ კაპიტალსა და დაქირავებულ შრომას შორის, რომელიც მაშინათვე დაირღვა, როდესაც კაპიტალმა თავი ჯანმრთელად და მხნედ იგრძნო. მეტიც, დემოკრატიული პარტია ერთ დროს სამხრეთელი სეგრეგაციონისტების თავშესაფარიც გახლდათ, თუმცა რუზველტის პერიოდიდან შავკანიანი მოსახლეობისთვისაც გაიღო მისი კარი. შავკანიანი მოსახლეობის დემოკრატებთან მიკედლების პროცესი უფრო გაღრმავდა 60-იანებიდან, როდესაც შავკანიანთა სამოქალაქო უფლებებისთვის ბრძოლა გადამწყვეტ ფაზაში შევიდა. ნიქსონის „სამხრეთის სტრატეგია“ სწორედ შავკანიანი მოსახლეობის დემოკრატებთან მიკედლების წინააღმდეგ იყო მიმართული, როდესაც რესპუბლიკური პარტია რასობრივი შიშების გაღვივებით ცდილობდა ფონს გასვლას. თუმცა ისტორიულ წიაღსვლებს რომ შევეშვათ, საინტერესოა, აქვს კი რაიმე საფუძველი ბატონ ლევინს დემოკრატიულ პარტიას მარქსისტობა დასწამოს? The Squad-ის და ბერნი სანდერსის ერთი შეხედვით ანტი-ისტებლიშმენტური რიტორიკა, მისაღებია მათთვის, ვინც განათლებაზე, ჯანდაცვასა თუ სხვა სოციალურ სერვისებზე ხელმისაწვდომობას ითხოვს. დემოკრატების ნაწილის მხრიდან, პროგრესულ გადასახადებზე საუბარიც გვესმის, მაგრამ 2015 წელს თვითონ დონალდ ტრამპიც ქადაგებდა, რომ მდიდრების დაბეგვრა სულაც არ ნიშნავს სოციალიზმს.[79] ტრამპი პირდაპირ აცხადებდა, რომ მდიდრებმა იმაზე მეტი უნდა გადაიხადონ, ვიდრე ახლა იხდიან. მაგრამ ალბათ ოკასიო-კორტესის თეთრ კაბაზე წითელი საღებავით დატანილი „Tax the Rich” უფრო მეტყველია. ისიც უნდა ითქვას, რომ დემოკრატიულ პარტიაში ე.წ სოციალ-დემოკრატიული, თუ სკანდინავიური მოდელის შტატებში დანერგვის იდეა სულაც არ სარგებლობს კონსენსუსით და მხოლოდ „რადიკალური ფრთა“ გამოდის სოციალური სამართლიანობის სადარაჯოზე. ცხადია, ჩვენ კარგად ვიცით, რომ დემოკრატიული პარტიის „რადიკალური ფრთის“ მიერ განზრახული კოსმეტიკური ცვლილებები, სინამდვილეში კაპიტალისტურ ეკონომიკურ ფორმაციაში ამოზრდილ სოციალურ და ეკონომიკურ წინააღმდეგობრიობებს ვერ გადაჭრის, რადგან მათი გადაწყვეტა თვით ამ ფორმაციის გარღვევას საჭიროებს. მაგრამ უფრო საინტერესო ის ფაქტია, რომ სინამდვილეში დემოკრატიული პარტიის „რადიკალური ფრთა“ „კრიზისულ“ ვითარებებში (მაგ. როგორიც იყო ტრამპის გაპრეზიდენტება), კვლავ მათ მიერ ასე დაგმობილ ისტებლიშმენტს უჭერს მხარს. შეგვიძლია გავიხსენოთ ბერნი სანდერსის მიერ ჯერ კლინტონზე, ხოლო სულ ახლახანს ბაიდენზე დადებული ფსონი. მეტიც, ჰილარი კლინტონს 2016 წელს უმცროსმა ბუშმაც კი მიაშველა სიტყვა. სინამდვილეში, რესპუბლიკურ და დემოკრატიულ პარტიებს არ აქვთ რაიმე საერთო დემოკრატიასთან თუ სახალხო პოლიტიკასთან, აქ ყველაფერს ე.წ საზოგადოებრივი აზრის შემქმნელები, „იმიჯმეიკერები“, კორპორაციების ბოსები, ანალიტიკოსები და უოლ-სტრიტის მგლები აკონტროლებენ. დემოკრატებს საკმარისი დრო ჰქონდათ (კლინტონის, ობამას ადმინისტრაცია) იმისთვის, რომ მუშათა კლასის ეკონომიკური და სოციალური პირობები გაეუმჯობესებინათ, მეტიც, ისინი ლურჯ-საყელოიანი მუშებისთვის დამაზიანებელ ხელშეკრულებებს დებდნენ, კორპორაციებს ხელ-ფეხს უხსნიდნენ, რათა უფრო მარტივად ეყვლიფათ მოსახლეობა. მიუხედავად იმისა, რომ დემოკრატების პირობებში ეკონომიკური ზრდის მაჩვენებლები არც თუ ისე დაბალი გახლდათ, მთელი მოგება მხოლოდ დიდი კორპორაციების ხელში ხვდებოდა. სწორედ ამან გამოიწვია თეთრკანიანი ამერიკელი მუშათა კლასის უკმაყოფილება, რომელიც ტრამპისთვის დასაყრდენი გახდა, ხოლო დემოკრატები საშუალო და მაღალი კლასის ინტერესების გამომხატველებად მოგვევლინნენ. ტრამპის არჩევა ცვლილებების სურვილს მოასწავებდა, მაგრამ შტატების ორპარტიული სისტემა ასეთ ცვლილებას გამორიცხავს. ლიბერალური ელიტების კრიზისი არ ნიშნავს იმას, რომ შტატებში სოციალური გადატრიალებაა მოსალოდნელი, აქ ლურჯი და წითელი აბი, სინამდვილეში, ერთი სუბსტანციის ორი აქციდენციაა.
[1] ევგენი დიურინგი (1833-1921) – გერმანელი ფილოსოფოსი. დიურინგმა ფართო საზოგადოებას თავი გააცნო თავისი ანტიმარქსისტული, ანტისემიტური და ანტიქრისტიანული განწყობებით. დიურინგის თეორიას ხშირად „ჰეროიკულ მატერიალიზმადაც“ მოიხსენიებენ. დიურინგის აზრით, ადამიანები დაბადებიდან ფლობენ უნარს, რომელიც საზოგადოების წევრებს ერთმანეთის მიმართ სოლიდარულად განაწყობს. ევგენი დიურინგი თვლიდა, რომ მარქსის კლასთა ბრძოლის თეორია საკუთარი „სოლიდარობის ეთიკიდან“ გამომდინარე უაზრობა გახლდათ. ფრიდრიხ ენგელსი სწორედ დიურინგის ვულგარულ მატერიალიზმს აკრიტიკებს ნაშრომში „Anti-Dühring Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft.“
[2] ფ. ენგელსი „ანტი-დიურინგის“ წინასიტყვაობაში შემდეგ რამეს წერს: „ჩემმა მეგობრებმა გერმანიიდან რამდენჯერმე დაჟინებით მთხოვეს, ეს ახალი სოციალისტური თეორია (იგულისხმება ევგენი დიურინგის თეორია; ავტორები) კრიტიკულად განმეხილა სოციალ-დემოკრატიული პარტიის ცენტრალურ ორგანოში, მაშინდელ „Volksstaat”-ში. ისინი ამას აუცილებლად საჭიროდ თვლიდნენ, რათა ახალგაზრდა და სულ ცოტა ხნის წინათ საბოლოოდ გაერთიანებულ პარტიას ხელახლა საბაბი არ მისცემოდა სექტანტური გათიშვისა და არევ-დარევისთვის“ (ფ.ენგელსი, ანტი-დიურინგი, სახელგამი, თბილისი, 1952, გვ. 7).
[3] ფ.ენგელსი, ანტი-დიურინგი, სახელგამი, თბილისი, 1952, გვ. 8.
[4] „მისი სულის უკანასკნელი ფენა ის არის, რაც უკანასკნელ წიგნში ამოიკითხა.“ (ციტირებულია გ. პლეხანოვის მიერ ფ. ენგელსის ნაშრომის, „ლუდვიგ ფოიერბახის“ დანართში რუსული გამოცემისთვის: ფ. ენგელსი, ლუდვიგ ფოიერბახი, სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფილისი, 1932, გვ. 84).
[5] მაკარტიზმი – უკავშირდება 1950-1954 წლებში სენატში მოღვაწე ვინმე იოზეფ მაკარტის. მაკარტიზმი აღნიშნავს ცივი ომის პერიოდში შტატებში არსებულ უკიდურეს ანტიკომუნიზმს, რომელიც არამხოლოდ კომუნისტური შეხედულებების მქონე ადამიანებს, არამედ შტატების მთავრობის სამიზნეში მოხვედრილ ნებისმიერი პირს მიემართებოდა.
[6] კათედერ-სოციალისტები – ბურჟუაზიული ეკონომიკისა და სოციოლოგიის წარმომადგენლები, რომლებიც ასპარეზზე მე-19 საუკუნის ბოლოს გამოჩდნენ. ისინი ძირითადად გერმანული პროფესურის ნაწილნი იყვნენ და სოციალიზმის სამოსელში გახვეულ ბურჟუაზიულ რეფორმიზმს კათედრებიდან ქადაგებდნენ.
[7] მ. გორკი, პორტრეტები, მოგონებები, შენიშვნები, საბჭოთა საქართველო, თბილისი, 1982, გვ. 200.
[8] თომას რობერტ მალთუსი (1766-1834) – ინგლისელი რეაქციონერი ეკონომისტი. ცნობილია ნაშრომით „ესეი მოსახლეობის პრინციპის შესახებ“ (1798); ნაშრომის მთავარი თეზა გახლდათ, რომ დედამიწაზე არ მოიძიება იმ რაოდენობის რესურსი, რომელიც მოსახლეობის მატების ტემპების პირდაპირპროპორციულია. მისი აზრით, საკვები რესურსების გაზრდას ყოველთვის მოსდევს მოსახლეობის ზრდაც, თუმცა კაცობრიობა მიაღწევს წერტილს, როდესაც ყველასთვის საკმარისი საკვები აღარ იქნება, რაც, შესაბამისად, მოსახლეობის ნაწილის შიმშილობას ნიშნავს.
[9] ჰერბერტ სპენსერი (1820-1903) – ინგლისელი სოციოლოგი. სპენსერი ცნობილია დარვინის მეთოდის სოციოლოგიაში დანერგვით, რაც ნიშნავს, რომ აღმატებული ფიზიკური ძალა განაგებს ისტორიას. სპენსერმა განავითარა ევოლუციის აბსტრაქტული კონცეფციაც, რომელიც ბიოლოგიური ორგანიზმების, გონების, ისტორიის პროგრესს აღწერს.
[10] შარლ-მარი გუსტავ ლებონი (1841-1931) – ფრანგი მეცნიერი, რომელიც ცნობილი გახდა ნაშრომით „ბრბოს ფსიქოლოგია.“ ლებონი თავის ტექსტში „ბრბოს“ მიაწერდა ისეთ პრედიკატებს, როგორიცაა იმპულსურობა, მარტივად აღგზნებადობა, უსაზრისობა, განსჯის უუნარობა და ა.შ.
[11] ჩეზარე ლომბროზო (1835-1909) – იტალიელი კრიმინოლოგი. ლომბროზოს ეკუთვნის თეორია, რომლის მიხედვითაც ადამიანები იბადებიან კრიმინალებად, რომ ადამიანების გარკვეულ კატეგორიას აქვს ფიზიოლოგიური დეფექტი, რაც მის სამომავლო კრიმინალობას განაპირობებს. ლომბროზოს შესახებ საინტერესო განაზრებას ვაწყდებით ჟან-ჟაკ რუსოს ქართველი მკვლევარის უ. ობოლაძის მონოგრაფიაში „ჟან-ჟაკ რუსო“: „ლომბროზოს „გენიალობა და შეშლილობა“ ესაა წყევლა ადამიანთა გვარისა ველურობის პერიოდის მოგვობის პოზიციებიდან, მასში არაფერია ჯანსაღი და მეცნიერული, რის გამოც ამ წიგნზე თითქოსდა არც ღირდა შეჩერება. მაგრამ საქმე იმაშია, რომ სენსაციურობით შეფერილ ამგვარ პარადოქსებს ფარვანასავით ეწაფება განსაკუთრებით ახალგაზრდობა“ (უ. ობოლაძე, ჟან ჟაკ რუსო, განათლება, 1976, გვ. 149).
[12] Mark R. Levin, American Marxism, Threshold Editions, 2021, გვ. 7.
[13] BLM – საერთაშორისო მოძრაობა, რომელიც 2013 წელს შეერთებულ შტატებში დაარსდა. მოძრაობის მთავარი მიზანი რასიზმთან და შავკანიან მოსახლეობაზე ძალადობასთან წინააღმდეგ ბრძოლაა. თვითონ მოძრაობის სახელწოდება (Black Lives Matter) ხაზს უსვამს შავკანიანი მოსახლეობის მოთხოვნას მათი სიცოცხლე ისევე იყოს დაცული და მოპყრობილი, როგორც ეს, მათი ხედვით, მაგალითად, თეთრკანიანების შემთხვევაში ხდება.
[14]Antifa – დეცენტრალიზებული, არაიერარქიზებული სოციალური მოძრაობა, რომელიც უპირისპირდება თეთრ ნაციონალიზმს, ნეონაციზმს. Antifa ამერიკის მოსახლეობის ყურადღების არეალში 2017 წელს შარლოტსვილში, ვირჯინიის შტატში ნეონაცისტების წინააღმდეგ გაჩაღებული დაპირისპირების შემდეგ მოექცა. დონალდ ტრამპი 2020 წელს ჯორჯ ფლოიდის მკვლელობის შემდეგ მოწყობილი სოციალური არეულობის ორგანიზებას სწორედ Antifa-ს აბრალებდა.
[15] The Squad – აშშ-ს კონგრესის ქვედა პალატის 6 წარმომადგენლისგან შემდგარი ჯგუფი, რომელიც მოითხოვს საყოველთაო ჯანდაცვას, განათლებაზე ხელმისაწვდომობას, მწვანე პოლიტიკას. დაჯგუფების ყველაზე ცნობილი წევრია აშშ-ს დემოკრატიული პარტიის წარმომადგენელი ალექსანდრა ოკასიო-კორტესი.
[16] იქვე, გვ. 2.
[17] Gotthold Ephraim Lessing, Werke Band 1, München, 1970, გვ. 9.
[18] Karl Korsch, Marxism and Philosophy, Verso, 2012, გვ. 45.
[19] იქვე, გვ. 45.
[20]ვ.ი ლენინი, მარქსისტულ-ლენინური ფილოსოფია, ტომი II, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 1986, გვ. 222-227.
[21] კ. მარქსი, ფ. ენგელსი, რჩეული წერილები, სახელგამი, თბილისი, 1949, გვ. 62.
[22] გ. პლეხანოვი, „ლუდვიგ ფოიერბახის“ დანართი რუსული გამოცემისთვის, გვ. 85.
[23] ისტორიულ მატერიალიზმს საინტერესოდ ახასიათებს ფრანგი მარქსისტი ფილოსოფოსი ლუი ალთიუსერი: „ცხადია, ეს ახალი მეცნიერება მატერიალისტურია, მაგრამ ასეთივეა სხვა ყველა მეცნიერება. სწორედ ამიტომაც ეწოდება ამ თეორიას „ისტორიული მატერიალიზმი.“ აქ მატერიალიზმი აღნიშნავს მეცნიერის უბრალოდ მკაცრ მიდგომას თავისი ობიექტის სინამდვილისადმი, რომელიც მას საშუალებას აძლევს გაიგოს ის, რასაც ენგელსი უწოდებდა „ბუნებას, როგორიც ის არის ყოველგვარი უცხო მინარევის გარეშე.“ საკმაოდ უცნაურ სიტყვათა წყობაში „ისტორიული მატერიალიზმი“, სიტყვა მატერიალიზმი აღნიშნავს როგორც იდეალიზმთან წყვეტას, ასევე – მეცნიერულობის დანერგვას ისტორიასთან მიმართებით. ამგვარად, ისტორიული მატერიალიზმი ნიშნავს: ისტორიის მეცნიერებას“ (L. Althusser, Lenin and Philosophy, New York, 1971, გვ. 40.).
[24] იხ. ვ.ი ლენინი, თხზულებანი, ტომი V, სახელგამი, 1949.
[25] Georg Lukacs, History and Class Consciousness, Radical Reprint, 2021, გვ. 2.
[26] Max Horkheimer, Dawn and Decline, Notes 1926-1931 and 1950-1969, New York: Seabury, 1978, გვ. 46.
[27] ეტიენ ბალიბარი, მარქსის ფილოსოფია, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2016, გვ. 96.
[28] Douglas Kellner, Critical Theory, Marxism and Modernity, The John Hopkins University Press, 1989, გვ. 59.
[29] Max Horkheimer, T.W Adorno, Dialectic of Enlightenment, New York: Herder and Herder, 1972, გვ. 6.
[30] კ. მარქსი, ფ. ენგელსი, რჩეული ნაწერები, ტომი I, სახელგამი, 1950, გვ. 403.
[31] T.W Adorno, Reflexionen zur Klassentheorie (Soziologische Schriften Band 1.), Frankfurt: Suhrkamp, 1972, გვ. 384.
[32] მარქსი „1844 წლის ეკონომიკურ-ფილოსოფიურ ხელნაწერებში“ ბრუნო ბაუერს და მის ყოვლისმომცველ კრიტიკულ კრიტიკას საინტერესოდ ახასიათებს: „ზემოაღნიშნულმა კრიტიკამ“ თავისი თავი „თავისთვის ყველაფერში გარკვეულ კრიტიკად გამოაცხადა, მას შემდეგ რაც მან თავისი სპირიტუალისტური ქედმაღლობით მთელი ისტორიული მოძრაობა დანარჩენი სამყაროს თვით მის მიმართ დამოკიდებულებამდე დაიყვანა და ყველა დოგმატიკური დაპირისპირებულობა განაზავა თავის საკუთარ სიბრძნესა და სამყაროს უგუნურებას შორის, კრიტიკულ ქრისტესა და კაცობრიობას როგორც „ბრბოს“-შორის არსებულ ერთ დოგმატიკურ დაპირისპირებულობაში, მას შემდეგ რაც იგი ყოველდღე და ყოველ საათს ამტკიცებდა თავის საუცხოო თვისებებს მასის ჭკუანაკლებობის გამოვლენის გზით, მას შემდეგ რაც მან პრესაში განაცხადა თავისი გადამწყვეტი უპირატესობის შესახებ როგორც ადამიანურ გრძნობებთან, ისე იმ სამყაროსთან შედარებით, რომელსაც იგი აღემატება მეფური მარტოობით და დროდადრო ოლიმპოს ღმერთების სარკასტული სიცილი აუტყდებოდა ხოლმე, მას შემდეგ რაც, ბოლოს და ბოლოს, მან გვამცნო კრიტიკული განკითხვის დღის ამბავი, როდესაც განაცხადა, ახლოვდებაო დღე, როცა მის წინააღმდეგ ამხედრდება დაღუპვის გზაზე დამდგარი მთელი კაცობრიობა, რომელსაც იგი დაჰყოფს ჯგუფებად.“ K. Marx, Early Writings, Penguin Books, 1992, გვ. 381.
[33] György Lukács, Preface to The Theory of the Novel, https://www.marxists.org/archive/lukacs/works/theory-novel/preface.htm
[34] ხოსე ორტეგა გასეტი (1883-1955) – ესპანელი რეაქციონერი ფილოსოფოსი. გასეტი ცნობილია მასების შესახებ თავისი თეორიით. ის აცხადებდა, რომ ადამიანები ორ ჯგუფად იყოფიან, ერთ მხარეს ვხვდებით გამორჩეულ უმცირესობას, ხოლო მეორე მხარეს უხიაგი ადამიანების აგრეგატს, მასას. გასეტი თვლიდა, რომ მასის ადამიანი „საშუალო ადამიანია“, რომ მასაში ყველა ერთმანეთს ჰგავს და მათი ერთმანეთისგან გამორჩევა შეუძლებელია.
[35] ოლდოს ჰაქსლი (1894-1963) – ინგლისელი მწერალი და ფილოსოფოსი. ჰაქსლი გახლდათ დიდი თაყვანისმცემელი რეაქციონერი თეორეტიკოსის, ვილფრედო პარეტოს ელიტისტური თეორიისა, რომელიც ცნობილია ოლიგარქიის რკინის კანონის სახელით.
[36] მიუხედავად იმისა, რომ ეს ლამის ტრუიზმად ქცეული დებულება ბევრჯერ და სხვადასხვა სახით გამოითქვა, ის სწორედ ფრიდრიხ ენგელსმა ჩამოაყალიბა თავის „ლუდვიგ ფოიერბახში“: „ფილოსოფოსები ორ დიდ ბანაკად გაიყვნენ იმისდა მიხედვით, თუ როგორ უპასუხებდნენ ამ საკითხს. ვინც აღიარებდა სული პირველადია ბუნების წინააღმდეგო, მაშასადამე საბოლოო ინსტანციაში ასე თუ ისე ქვეყნის შექმნას სცნობდა იდეალიზმის ბანაკში მოხვდა. პირიქით, სხვები ვინც ბუნების პირველადობას აღიარებდა, მატერიალიზმის ამა თუ იმ სკოლას მიემხრო“ (ფ. ენგელსი, ლუდვიგ ფოიერბახი, სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფილისი, 1932, გვ. 18).
[37] Luois Althusser, Lenin and Philosophy, Monthly Review Press, 1971, გვ. 108.
[38] ვ.ი ლენინი, თხზულებანი, ტომი XIV, სახელგამი, 1950, გვ. 20.
[39] ფრიდრიხ შილერის ეს სიტყვები ციტირებულია შემდეგ გამოცემაში: დავით ლაშქარაძე, ფრიდრიხ შილერი, სახელგამი, 1955, გვ. 12.
[40] მ. გორკი, პორტრეტები, მოგონებები, შენიშვნები, საბჭოთა საქართველო, თბილისი, 1982, გვ. 204.
[41] უ. ობოლაძე, ჟან-ჟაკ რუსო, განათლება, 1976, გვ. 73.
[42] Michel Foucault, Human Nature: Justice versus Power in Fons Elders (ed.) Reflexive Water: The Basic Concerns of Mankind, London: Souvenir Press, 1974, გვ. 171.
[43] სწორედ ამ ეპითეტით ამკობდა იურგენ ჰაბერმასი მიშელ ფუკოს.
[44] Steven Best, Douglas Kellner, Postmodern Theory, The Guilford Press, 1991, გვ. 197.
[45] Ellen Meiksins Wood, The Retreat from Class, Verso, 1998, გვ. 6.
[46] მაო ძე-დუნი, რჩეული ნაწარმოებები, ტომი 2, სახელგამი, 1957, გვ. 467.
[47] იხ. Herbert Marcuse, Counter-Revolution and Revolt, Beacon Press, 1972.
[48] Mark R. Levin, American Marxism, გვ. 56.
[49] Razmig Keucheyan, The Left Hemisphere, Verso, 2014, გვ. 73.
[50] იქვე, გვ. 3.
[51] იქვე, გვ. 13.
[52] Stanley Aronowitz, Henry Giroux, Postmodern Education: Politics, Culture, and Social Criticism, Univ Of Minnesota Press, 1991, გვ. 186.
[53] Razmig Keucheyan, The Left Hemisphere, გვ. 23.
[54] იქვე, გვ. 23-24.
[55] Stanley Aronowitz, Henry Giroux, Postmodern Education: Politics, Culture, and Social Criticism, გვ. 185.
[56] იქვე, გვ. 187.
[57] ვ.ი ლენინი, სტუდენტური მოძრაობა და პოლიტიკური მდგომარეობა, ტომი XV, სახელგამი, 1950, გვ. 257.
[58] ვ.ი ლენინი, სტუდენტური მოძრაობა და პოლიტიკური მდგომარეობა, ტომი XV, გვ. 255-256.
[59] Louis Althusser, Letter on the “May Events”, https://www.versobooks.com/blogs/3851-louis-althusser-s-letter-on-the-may-events
[60] Mark R. Levin, American Marxism, გვ. 52-53.
[61] Herbert Marcuse, Herbert Marcuse and the Student Revolts of 1968: An Unpublished Lecture, https://www.jacobinmag.com/2021/03/herbert-marcuse-student-revolts-of-1968-ucsd-lecture
[62] სამამულო ინტელექტუალების მხრიდან ტოტალიტარიზმის ცნებისადმი ინტიმურ მიმართებას, უკანასკნელ ხანებში საზოგადოებრივი მაუწყებლის ეთერში გასული გადაცემაც მოწმობს (https://www.youtube.com/watch?v=mzh73eJetRI).
[63] Mark R. Levin, American Marxism, Threshold Editions, 2021, გვ. 18.
[64] „ამრიგად, ესეც სწორედ ისეთივე მოტყუებაა თავისი თავისაც და სხვებისაც, თუკი მთავარი უნდა იყოს მხოლოდ საქმის წმინდა არსი (…) ცნობიერება გამოცდილებით გაიგებს, რომ ორივე მხარე თანაბრად არსებითი მომენტებია, და ამით თვით საქმის ბუნებასაც გაიგებს, სახელდობრ იმას, რომ ის არც მხოლოდ საქმეა, რომელიც დაუპირისპირდებოდა მოქმედებას საზოგადოდ და ცალკეულ მოქმედებას, არც ისეთი მოქმედება, მყარ არსებობას რომ დაუპირისპირდებოდა და ამ მომენტებისგან როგორც თავისი სახეებისაგან თავისუფალი გვარეობა იქნებოდა, არამედ ის არსებაა, რომელიც ყოფიერებაა ცალკეული ინდივიდუუმისა და ყველა ინდივიდუუმის მოქმედებაა და რომლის მოქმედება უშუალოდ სხვებისთვის არის ანუ საქმის არსია, და მხოლოდ საქმის არსია ყველას და თითოეულის მოქმედება.“ გ.ვ.ფ ჰეგელი, გონის ფენომენოლოგია, თარგმანი შალვა პაპუაშვილისა, Carpe Diem, 2017, გვ. 227. ინდივიდისა და საზოგადოების დაპირისპირებას მარქსი „1844 წლის ეკონომიკურ -ფილოსოფიურ ხელნაწერებში“ ეხმაურება: „უწინარეს ყოვლისა, თავი უნდა ავარიდოთ „საზოგადოების“ როგორც აბსტრაქციის კვლავ დაპირისპირებას ინდივიდუუმისადმი. ინდივიდუმი საზოგადოებრივი არსებაა. ამიტომ მისი სიცოცხლის ყოველგვარი გამოვლენა – თუნდაც რომ იგი არ წარმოგვიდგეს სიცოცხლის კოლექტიური, სხვებთან ერთად შესრულებული გამოვლენის უშუალო ფორმით – მაინც წარმოადგენს საზოგადოებრივი ცხოვრების გამოვლენასა და დამკვიდრებას.“ K. Marx, Early Writings, გვ. 350.
[65] „მარქსი ქადაგებდა, რომ არსებული საზოგადოება აუცილებლად უნდა გაუქმდეს – მისი ისტორია, ოჯახები, სკოლები და რელიგიები – ამის ხორცშესასხმელად კი, შესაძლოა საჭირო გახდეს დესპოტიზმის პერიოდი, რათა არსებული საზოგადოება გაიწმინდოს დამკვიდრებული ნორმებისგან და ის მარქსისტული სამოთხით ჩაანაცვლოს.“ Mark R. Levin, American Marxism, გვ. 130.
[66]Domenico Losurdo, Towards a Critique of the Category of Totalitarianism, გვ. 32. (https://archive.org/details/pdfy-dfBD-isycOcvHvqS/page/n3/mode/2up).
[67] იხ. ქართველი ლიბერალისა და ჰანა არენდტის ტრფიალის, ზაალ ანდრონიკაშვილის ტექსტი: „პოსტტოტალიტარული მდგომარეობა, სტალინის მემკვიდრეობა და სტალინის მემკვიდრეები“ (andronikashvili.blogspot.com). ანდრონიკაშვილი ხოტბას ასხამს არენდტის ზემოხსენებულ ტექსტს: „რასაც ქვემოთ ტოტალიტარიზმზე ვიტყვი, ძირითადად ვუმადლი ჰანა არენდტის წიგნს „ტოტალიტარიზმის ელემენტები და წარმოშობა“, რომელიც მგონია, რომ საუკეთესოა, რაც კი ტოტალიტარიზმზე დაწერილა.“
[68] Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism, Harcourt, Brace, Jovanovich, 1973, გვ. 318–319.
[69] Hannah Arendt, Origins of Totalitarianism, გვ. 318.
[70] Mark R. Levin, American Marxism, გვ. 15.
[71] Jean- François Lyotard, The Postmodernism Condition, University Of Minnesota Press, 1984, გვ. 82.
[72] ჰერბერტ მარკუზე, ერთგანზომილებიანი ადამიანი, უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 2019, გვ. 5.
[73] Herbert Marcuse, Studies in Critical Philosophy, Beacon Press, 1973, გვ. 208.
[74] https://www.radiotavisupleba.ge/a/30181730.html
[75] George Novack, Democracy and Revolution, Pathfinder, 2019, გვ. 245.
[76] George Novack, Democracy and Revolution, გვ. 246.
[77] 1877 წლის გაფიცვას ყურადღებით ადევნებდა თვალს კარლ მარქსიც. ენგელსთან 1877 წლის 24 ივლისს მიწერილ წერილში ის ამბობს, რომ ეს გაფიცვა „სამოქალაქო ომის შემდეგ კაპიტალის ოლიგარქიის წინააღმდეგ მიმართული პირველი აჯანყებაა.“ მარქსი იმედოვნებდა, რომ მიუხედავად ამ გაფიცვის ჩახშობის გარდაუვალობის, აშშ-ში მუშათა პარტიის შექმნა მოხერხდებოდა.
[78] George Novack, Democracy and Revolution, Pathfinder, 2019, გვ. 249.
[79] https://www.washingtonpost.com/blogs/plum-line/wp/2015/09/17/morning-plum-trump-explains-to-gop-rivals-that-taxing-rich-is-not-socialism/
ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა mautskebeli.ge-ზე: https://www.mautskebeli.ge/?p=2751