კაპიტალიზმის დამავალიანებელი ბუნება თავს განსხვავებულ სივრცეებში ავლენს. მისი საყოველთაო და დამანგრეველი გავლენა სახელმწიფოებრივ, კლასობრივსა და ინდივიდუალურ შრეებზე აისახება და ამდენად, მისი არქიტექტონიკის, შინაგანი ლოგიკის მოხელთება ინტერდისციპლინური გაშუქების აუცილებლობითაა პირობადებული. ამავდროულად, საგულისხმოა ითქვას, რომ კაპიტალიზმის ამგვარ თვისობრიობას, გარდა მყისიერი და განგრძობითი ზემოქმედებისა, ახასიათებს ეკონომიკისა და კულტურის ძირისძირობამდე გამსჭვალვის მრავალმხრივი ეფექტი. დავალიანება, ერთი მხრივ, თუ დოვლათის აკუმულაციისა და მისი ერთეულთა ხელში დამკვიდრების ტექნოლოგიაა, მეორე მხრივ, ის დავალიანებულ სუბიექტთა პოლიტიკური მოხელთებისა და დამორჩილებული დროითობის უკვდავყოფის პირობაა.
წინამდებარე ესეს მიზნები ორი მთავარი ხაზის გარშემო აიგება: პირველი შეეხება კაპიტალიზმის დამავალიანებელ ბუნებას საჯარო და კერძო სფეროში, – იმას, თუ როგორ და რა მექანიზმებით ვალიანდება ცალკეული სუბიექტი, მთლიანად საზოგადოება თუ ზოგადად სახელმწიფო. ეს ნაწილი მაურიციო ლაძარატოს წიგნში „ვალიანი ადამიანის წარმოება“ გამოთქმული კონცეფციის, „ვალის ეკონომიკის“ გარშემო იტრიალებს, რომელიც ნეოლიბერალური, ფინანსური კაპიტალიზმის კრიტიკის ფონზე, ვალის ეკონომიკის ფუნქციონალობას, ვალიანი ადამიანის ეკონომიკური და ონტოლოგიური სხეულის შუქზე რეპრეზენტირებს. ამ საკითხს აუცილებლობით უკავშირდება ერიკ რეინერტის დებულება „სიღარიბეში სპეციალიზების“ შესახებ. ხოლო ესეს მეორე ნაწილი მიემართება კაპიტალიზმში დავალიანებული სუბიექტურობის წარმოებას, რომელიც ეკონომიკური და კულტურული ბატონობის, კლასებსა თუ პიროვნებებში ინტერნალიზების პრაქტიკებს ასახავს – ხდომილებებს, თუ როგორ ტრანსფორმირდება ვალის დათვლადი და გაზომვადი სხეული, ბრალის დაუთვლელსა და ეგზისტენციალურ განცდაში. და ბოლოს, საგულისხმოა, ვალტერ ბენიამინის მცირე ტექსტი, „კაპიტალიზმი როგორც რელიგია“, რომელშიც იგი კაპიტალიზმის კულტის ერთ-ერთ მახასიათებლად მის დამავალიანებელ ბუნებას ასახელებს, რომელიც ბენიამინის აზრით, ქრისტიანული პირველცოდვის პრინციპით მოქმედებს.[i] საინტერესოა, რა კავშირშია ვალისა და ბრალის მიმართება სუბიექტის პოლიტიკურ განზომილებასთან, ნებსით თუ უნებლიედ, ვალიანობა-ბრალეულობის მოცემულობა, საჯარო თუ კერძო სფეროდან პოლიტიკურის დამორჩილებას ან საერთოდაც ანიჰილაციას ხომ არ გულისხმობს? ეს საფუძველმდებარე კითხვა, წინამდებარე ტექსტის ერთგვარი რეფრენი იქნება, რომელსაც რამდენადმე მკაფიო პასუხი უნდა გაეცეს.
„კრედიტორი-მოვალეს ურთიერთობა გახლავთ მქონეთა (კაპიტალის) და უქონელთა (კაპიტალის) ძალაუფლებრივი მიმართების პროდუქტი“.[ii] მაურიციო ლაძარატო ნაშრომში – „ვალიანი ადამიანის წარმოება“, ნეოლიბერალური, ფინანსური კაპიტალიზმის გასწვრივ, ვალის ეკონომიკის ფუნქციონალურ თვისობრიობას ასახავს. მისი ინტერესი მიემართება 1970-80-იან წლებში მომხდარი ისტორიული ხდომილებებიდან დღემდე მიმდინარე პროცესებს. ზიგმუნტ ბაუმანი ამ ვითარებას ახასიათებს, როგორც ძალაუფლების კონცენტრაციას ელექტრონული ქსელების ექსტერიტორიულობაში, როდესაც ფინანსური კაპიტალის კონტინენტიდან კონტინენტზე გადადინება ღილაკზე თითის ერთი დაჭერით ხორციელდება. ნეოლიბერალურმა, ფინანსურმა კაპიტალიზმმა პოლიტიკიდან გააძევა ინდუსტრიული კაპიტალიზმი. ნეოლიბერალური იდეოლოგია, რომელიც სახელმწიფოს როლის დამცირებით, დერეგულაციის პოლიტიკითა და საჯარო სიკეთეების (ჯანდაცვის, განათლების, საპენსიო სისტემებისა და ზოგადად სოციალური პოლიტიკების პრივატიზაცია) ინდივიდუალიზებით გამოირჩევა, საზოგადოებრივ პასუხისმგებლობას ინდივიდის პირად უნარიანობას უქვემდებარებს, ცალკეულისა და მთელის კავშირი იდეოლოგიური წნეხის ქვეშ გარდატყდება და ყოველდღიურობის გამნიშვნელების საჯარო მექანიზმები, კრედიტის აღების კერძო ძალმოსილებით იფარგლება. საგულისხმოა გავითვალისწინოთ, რომ საბაზრო დერეგულაციის თანმხლები გადასახადების შემცირების პოლიტიკები, პირდაპირპროპორციულად უკავშირდება ეკონომიკური ელიტების ფინანსების ზრდას, ელიტების რომლებიც მზარდი მოგების რეალურ ეკონომიკაში რეინვესტირებისა და ახალი სამუშაო ადგილების შექმნის ნაცვლად, კაპიტალის ფინანსიალიზაციას მიმართავენ. შესაბამისად, საბროკერო, საფონდო ბირჟებისა თუ კომერციული ბანკების ფულადი ბრუნვა კოლოსალურ რიცხვებს აღწევს. ცენტრალური ბანკი და სახელმწიფო ინსტიტუციები კი ფინანსური ბაზრების ჰეგემონიის ქვეშ არსებობენ. ვალის ეკონომიკა, რომელიც განსაკუთრებით ღარიბი ქვეყნების საარსებო პოტენციალს თრგუნავს, არც დასავლურ ქვეყნებს ინდობს. ლაძარატოს მაგალითად მოჰყავს საფრანგეთის შემთხვევა, როდესაც ერთ-ერთ რეგიონში სამი კომერციული ბანკის ტოქსიკური საპროცენტო განაკვეთის წინააღმდეგ დაზარალებულებმა სასამართლოში დავა დაიწყეს. აუცილებელია გავიხსენოთ საგარეო ვალის დამანგრეველი მაგალითი საბერძნეთის ეკონომიკის შემთხვევაში. ცხადია, მესამე სამყაროს ტიპის დავალიანებული ქვეყნები, ბატონობას დაქვემდებარებულ სამართალს ვერ გამოსტაცებენ სამართლიან განაჩენს და არც სასამართლოს ფორმატში წყდება ვალის პოლიტიკის გარდაქმნის რაობა. მეორე მაგალითი ამერიკას ეხება, სადაც საყოფაცხოვრებო თუ საგანმანათლებლო ხარჯები მთლიანად ვალზე და საკრედიტო თუ სტუდენტური სესხის ბარათებზეა მიბმული – „საკრედიტო ბარათი არის უმარტივესი გზა, მისი მფლობელის პერმანენტული მოვალედან, სამუდამოდ დავალიანებულ ადამიანად გადაქცევისა“.[iii] ამდენად, ლაძარატოს ნაშრომში აღწერილი ვალის პოლიტიკა ეხება იმას, თუ როგორ გაძარცვა და დააცალკევა ბაზარმა მოსახლეობა ბოლო ორმოცი წლის განმავლობაში. კრედიტორი-მოვალეს მიმართება მძაფრ გავლენას ახდენს საზოგადოებრივ ურთიერთობებზე, უნდობლობის საყოველთაობა ჰობსისეულ ბუნებით მდგომარეობას აღწერს, სადაც ადამიანი ადამიანისთვის მგელია. „დასუსტებული ადამიანი სისხლის გამოშვებით შეიძლება მოკვდეს, მსგავსად იმისა, როგორც დღევანდელი ღარიბი ქვეყნები განიცდიან დეინდუსტრიალიზაციასა და მზარდ სიღარიბეს, „ბუნებრივი“ საბაზრო ძალების მოქმედებით“.[iv] ერიკ რეინერტის კონცეპტი „სიღარიბეში სპეციალიზება“ აუცილებლობით მიემართება ვალის ეკონომიკის ფუნქციონალობასა და მასთან დაკავშირებულ გარდაუვალ სიღარიბეს.[v] მაგალითად, მეცნიერების ბაზარზე დაქვემდებარებამ განაპირობა სამეცნიერო დარგების ვიწრო სპეციალობებით შემოფარგვლა. სციენტისტური სულისკვეთებით სპეციალიზებაზე მიმართულმა მეცნიერებამ წარმოშვა შრომის დანაწილების მოქნილი სისტემა, რომელსაც „ტეილორიზმი“ ეწოდება და რომელმაც კაპიტალისტურ საწარმოო პირობებში, მსხვილ კორპორაციებში ზედმეტი ღირებულების დაუბრკოლებლად ზრდადი ტენდენციები წარმოქმნა. მაგალითად: ბიჰევიორიზმი, ემპირიული სოციოლოგია, ეკონომეტრიკა, რომლებიც დიაგრამებითა და რიცხვებით მანიპულირებენ; კვანტიფიცირებული, ისტორიულ ხდომილებებს მოწყვეტილი მშრალი ანალიზით კი, ფინანსურ და საგანმანათლებლო ელიტებს, რომლებიც ნეოლიბერალურ კაპიტალიზმში ერთ სხეულად შეიქნენ, მავნებლური პოლიტიკის გასატარებლად ძალაუფლების ქვეშ განფენილი ფართო ასპარეზი მიეცათ. რეინერტი აშიშვლებს ბატონობის შორსმხედველ და დესტრუქციულ ქმედებებს, მაგალითად, მე-19 საუკუნეში ერთი ამერიკელი ეკონომისტი წერდა, რომ არ მოიქცე ისე, როგორც ინგლისი გირჩევს, არამედ ეკონომიკური პოლიტიკა გაატარე ინგლისის ეკონომიკის ფუნქციონირების მიხედვით.
დღეს იმავეს თქმა შეგვიძლია ვაშინგტონის ინსტიტუციებზე (მსოფლიო ბანკი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი), რომლებიც თავისუფალი ვაჭრობის ფეტიშიზაციით მდიდარ და ღარიბ ქვეყნებს შორის არსებულ ნაპრალს უსასრულოდ ზრდიან. ვალის ეკონომიკა, რომელიც გამორიცხავს ინდუსტრიულსა და სიღარიბიდან ამოყვინთვის ალტერნატიულ ეკონომიკურ ხედვებს, უზარმაზარ საჯარო და კერძო ვალს ქმნის. მეორე მხრივ კი, იმგვარი დღის წესრიგი ყალიბდება, რომელიც ვალის შემცირების ნაცვლად, მის უსასრულო ზრდას აწანამძღვრებს. მაგალითად, ღარიბი ქვეყნები დაშორებული არიან აზიური ქვეყნების, „მფრინავი ბატების“ ინდუსტრიულ ტექნოლოგიებს: იაპონიის, სამხრეთ კორეის, ტაივანის ინტეგრალური განვითარება, სახელმწიფო პროტექციონიზმითა და მაღალტექნოლოგიურსა თუ ინოვაციურ კვლევებში ჩართული ადამიანების დასაქმების პოტენციალით ხასიათდებოდა. ამგვარი სინერგიული ეკონომიკის ნაცვლად ტრანსნაციონალური კორპორაციების დიქტატი ღარიბ ქვეყნებს ჩიხური, გლობალური სურათის უკუმგდები, დამღუპველი პოლიტიკებისკენ უბიძგებს. საქართველოს მაგალითზე, 1990-იანი წლების ნეოლიბერალური ისტერიის ფონზე, განსაკუთრებით გამოიკვეთა სიღარიბეში სპეციალიზების კვეთა დამავალიანებელ ბუნებასთან, როდესაც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ არსებული ინდუსტრიული კაპიტალი ექსტრაპოლაციის (განახლება, შეცვლა ან გარდაქმნა) ნაცვლად, ჯართად დაიშალა და აქედან, ინდუსტრიული ეკონომიკა, ნედლეულის გადაყიდვასა და დაბალკვალიფიციური შრომის დამავალიანებელ პოლიტიკაში სპეციალიზებაში განხორციელდა.[vi] ამგვარ მდგომარეობას, პალიატიურ ეკონომიკად ასახელებენ. ამ დროს ცოცხალი ხარ, მაგრამ სიკვდილისთვის ემზადები, ან არსებობისთვის აუცილებელი მინიმუმით კმაყოფილდები.
ვალის ეკონომიკაში კლასობრივი ანტაგონიზმი მასშტაბურ სახეს იღებს და ლოკალური, კლასობრივი უთანასწორობა გლობალური ყვლეფისა და გაჩანაგების გამტარ მექანიზმებში ხორციელდება. განვითარებადი ქვეყნების ხარჯზე მოწინავე სახელმწიფოების გამდიდრება ფინანსური კაპიტალიზმის ფუნქციონირების შინაგანი ლოგიკაა. ფინანსური კაპიტალის მიერ კოლონიზებული კომერციული და ინდუსტრიული კაპიტალის ფორმებს თან ახლავს კლასიკური კაპიტალიზმის საფუძველმდებარე ბინარული ოპოზიციების ინკორპორირება, როგორიცაა: შრომა და კაპიტალი, მუშა და კაპიტალისტი, სახმარი და საცვლელი ღირებულება, ამდენად კლასობრივ იდენტობას მოკლებული, საბროკერო, საფონდო ბირჟების საშუალო რგოლებისა და რიგითი პროგრამისტებისგან შემდგარი „ახალი კლასის“ სუბიექტ, ჰომო-ეკონომიკუსის კლასიკური მაგალითები არიან. ამგვარი უკლასო, გაპიროვნებული ცნობიერების საგულისხმო სახე-ხატი კი ანტრეპრენიორია – „Everyone an Owner, Everyone an Entrepreneur“.[vii] ამრიგად, კლასიკურ კაპიტალიზმში თუ შრომით ფერხულში ჩართული მუშა მუდმივად შრომითი ექსპლუატაციისა და გაუცხოების წნეხის ქვეშ არის მოქცეული, ვალის ეკონომიკის ნეოლიბერალური პრაქტიკები მუშას, დასაქმებულს, გარდაქმნის ადამიანურ კაპიტალად, რომელიც საკუთარ თვითზე და განუსაზღვრელსა და ბურუსით მოცულ პიროვნულ თვისებებზე ორიენტირდება. სოციოლოგ რიჩარდ სენეტთან, აქტიური „მე“ სუბიექტის იმპულსები, მოტივაცია და გრძნობები, პასიურ „მე“ ობიექტად რეგისტრირდება, რომელიც დაწინაურებას პირადი დამსახურების ნაცვლად, დამსაქმებლის გულმოწყალე შემოთავაზებად აღიქვამს. შესაბამისად, საშუალო მუშაკი ვალშია დამსაქმებელთან და ცხადია ეს „დავალიანებულობა“ შრომითი გაუმჯობესების მოთხოვნის პოტენციალს აბათილებს. მეორე მხრივ, კარგი თანამშრომელი არა კარგი სპეციალისტობით, არამედ დადებითი პიროვნული თვისებებით განისაზღვრება, თუ როგორი ყურადღებიანია, გამგები, პოზიტიური და ა.შ. ანტრეპრენიორის სახე-ხატი, ჰომო-ეკონომიკუსის იმგვარი ცვლადია, რომელიც პროტესტანტული საერო ასკეზით წინასწარ გეგმავს სამომავლო მეურნეობას, შრომის პროდუქტის შექმნისას კი, ამავდროულად გამორჩეულ თვითს აკონსტრუირებს. ანტრეპრენიორის სახება იდეოლოგიური ანტინომიაა. ის ერთი მხრივ, პიროვნების თავისთავადი ტრანსცენდენტური ბუნების არსებობას უშვებს, რომელიც ისტორიულ ფერხულში უნდა განამდვილდეს და მეორე მხრივ, იმანენტური პიროვნულობის ხასიათით პირობადებული, შემთხვევითობებისა და მოულოდნელი რისკების გარდაქმნის პოტენციალის მატარებელი სუბიექტია. ლაძარატო ანტრეპრენიორის ხატის უკან, სიღარიბესა და დავალიანებაში სპეციალიზების უწყვეტ პრაქტიკებს ხედავს. ანტრეპრენიორი, როგორც ნდობის, კრეატიულობისა და შთაგონების სუბიექტი, გარშემომყოფთათვის ცალსახად ფინანსიალიზაციის თანმდევი სპეკულაციების ნივთიერი შედეგია. ამგვარი რელიგიური კავშირი ფორდისტული სისტემის შემთხვევაში, „ღვთიური ჯაჭვის“ შექმნის მიზნით, ქარხანაში დასაქმებული მუშების შრომითი ღირებულების ზრდასა და მსყიდველუნარიანობის მატებასთან ასოცირდებოდა. კაპიტალზე ნივთიერი მიჯაჭვა, ყოველდღიურ განუსაზღვრელ შრომაში ჩაფლულობისკენ მიმართულმა სისტემურმა ინდოქტრინაციამ შეცვალა. შრომით ბაზარზე ეკონომიკურ სუბიექტად დაფუძნება პიროვნებებისგან მოითხოვს იმგვარი უნარების უწყვეტ სწავლას, რომლებიც შესაძლოა, უმალ ფუჭ ცოდნად გადაიქცნენ. არასტაბილურ სამუშაო გარემოსა და მუდმივად ცვალებად საბაზრო მოთხოვნებს დაქვემდებარებულ ინდივიდებს ერთადერთ ხსნად ამაო და უწყვეტი თვითწვრთნა ესახებათ.[viii]
ვალტერ ბენიამინი წერს, რომ კაპიტალიზმის დამავალიანებლობა წარმოშობს ბრალის ცნობიერებას. ეს გახლავთ მდგომარეობა, როდესაც დავალიანებული სუბიექტი არათუ ვერ აღწევს თავს ამ ჩიხურ მდგომარეობას, არამედ მის უნივერსალიზაციას აწანამძღვრებს – დროითობაზე განფენილი ვალის ეკონომიკა მასში ინკორპორირებულ სუბიექტთა მომავლის კოლონიზებას ახდენს. ბატონობის ეს პროცესი, ტოტალიტარიზმის ეს სახება, თანამედროვე ეკონომიკურსა და კულტურულ თვითნებობის ფორმებშია შენიღბული.[ix] ვალიანი ადამიანი არამხოლოდ სამუშაო დროით იხდის ვალს, არამედ სასიცოცხლო, თავისუფალი დროითაც, – მისი ნებელობით, სურვილებით, გამომწყვდეული პოტენციალობის უსაზღვროობით. ევგენი ზამიატინის წიგნში – „ჩვენ“ შესანიშნავადაა დროის კონტროლი აღწერილი, როდესაც აპარატი მასში ჩართულ სუბიექტებს, „სჯულის დროის ფიცრით“, ფანტაზიის, წარმოდგენის ნებას უთრგუნავს.[x] დროითობის კონტროლი მასში ჩართული სამუშაო და თავისუფალი დროის შეთქვეფით, „man“-ად ყოფნის დაფუძნების წინაპირობაა.[xi] შრომის განთავისუფლება თუ შრომითი გაუცხოების გაბათილებასა და თავისუფალ დროში სიცოცხლის ხელოვნების დაფუძნებას აწანამძღვრებს, ვალიან ეკონომიკაში კოლონიზებული დრო თავისუფალი დროის ნაცვლად, განტვირთვის, კულტურის ინდუსტრიაში ათქვეფილ დროს გვთავაზობს. ამდენად, შრომაშიც და შრომის მიღმაც, ვალიანი ადამიანი სრულად შერწყმულია დამქვემდებარებელ ბატონობის ალგორითმთან.
ქრისტიანობაში პირველცოდვის თანშობილობა, რომელიც მორწმუნეთა გულებსა თუ გონებას ამქვეყნიური არსებობის ბრალად ევლინება, მათ აქ და ახლა, პოლიტიკურ სუბიექტებად დაფუძნების ნაცვლად, ესქატოლოგიური უდროობის მომლოდინე გარსში ჰხვევს და ამავდროულად აპირობებს მუდმივი გამოსყიდვის წრიულობას. შეცოდებისა და მონანიების წრებრუნვის თანმდევი აფორიაქებულობა, რომელსაც როგორც განსაცდელს ღირსეულად უნდა გაუძლო, მიღმიერი დაჯილდოების წანამძღვრითაა პირობადებული. მორწმუნეთა ნუგეში სასუფევლის ღია კარის მოლოდინია. კაპიტალისტური დავალიანებულობა ამგვარ თანშობილ ბრალის გრძნობაში ცხოვრება გახლავთ, რომელსაც შრომით და ფულით ვერ გამოისყიდი, დამავალიანებელი სუბიექტურობის წარმოება, არამხოლოდ ფულადსა და დათვლად, გადახდას დაქვემდებარებულ ერთეულს შეადგენს, არამედ იგი სახარბიელო პიროვნების, კომერციული კულტურული ფორმებით გაშუალებულ სახე-ხატს ქმნის, რომელშიც მომხმარებლობა (კონსუმერიზმი) ბიოლოგიურ მოთხოვნილებად ირაცხება, ვალის ეკონომიკას დაქვემდებარებული სუბიექტები კი კრედიტის გავლით მომხმარებლობის თვითგანმახორციელებელ ფუნქციას კისრულობენ.
მარქსისტული რევოლუციური სულისკვეთება შრომითი გაუცხოებიდან, გასაგნებული ყოფიდან, ბორკილების დახსნის სურვილით ამოზრდილი წინააღმდეგობა, თითქოს კოსმოსურ სამყოფელში გაიფანტა. კლასიკურ კაპიტალიზმში თუ ფორდისტული სისტემის ტიპის ქარხნის მუშებს მუდმივად ჰქონდათ განცდა, რომ შეძლებდნენ პროდუქტში გასაგნებული შრომის შეძენას, და ეს შესაძლებლობა კი რევოლუციური აღტყინების მიზეზებს რამდენამდე ასუსტებდა, ნეოლიბერალურ ვალის ეკონომიკაში ამგვარი სურვილი კვლავწარმოებადი ნ ა ტ ვ რ ი ს კატეგორიაში გადადის. ამდენად, რელიგიური ბრალისა და ეკონომიკური ვალის სუბიექტის მაკონსტრუირებელი კატეგორიები უდროო მომავალზე მიმართული იმპულსებია, რომელთა გამოსყიდვაც მუდმივი რიტუალურობის პირობას ატარებს. მომხმარებლობის საზრისის მდგენელი რელიგიური მონანიების საერო გადათამაშებაა. ზიგმუნტ ბაუმანთან მომხმარებლური აგონიის შესანიშნავ განსაზღვრებაში, „შოპინგი“ ეგზორციზმის ფუნქციას ასრულებს, პიროვნების სტრუქტურებში გამჯდარი, დაუცველობისა და გაურკვევლობის შეგრძნებების მუდმივი გამოდევნის რიტუალს. გაურკვევლობა ერთი მხრივ, ეკონომიკური შინაარსის მატარებელია, რომ პრეკარიატულ შრომაში ჩართული სუბიექტები მუდმივად სამსახურის დაკარგვის, გადასახადების გადაუხდელობის, ჯანდაცვისა და განათლების უზრუნველყოფის შეუძლებლობის შიშის ქვეშ ცხოვრობენ. მეორე მხრივ, დაუცველობა უნდა გავიგოთ სისტემურად ორგანიზებული საფრთხეების წინაშე ყოფნის ფორმად, როგორიც ცივი ომის პერიოდში პოლიტიკურად მანიპულირებადი ატომური ბომბი გახლდათ, მას შემდგომ კი კვლვწარმოებადი და საზოგადოების დაცალკევებაზე ორიენტირებული, ეგოში შემომსაზღვრელი მტრის ხატები, რომელსაც ბატონობის აპარატი მუდმივად აწარმოებს. ხსენებული ორი განცდა, სხვა მხრივ ეგზისტენციალური ხასიათისაა: მომხმარებელი, რომელიც მუდმივად გაურბის სიკვდილის გარდაუვალობაზე ფიქრს და ამდენად არასაკუთრივ, ყოფიერების მზა ფორმებში თვითშემოიქცევს საკუთრივობის ონტოლოგიურ შესაძლებლობას, შემდგომ ერთადერთ ხსნად მოხმარების უწყვეტობა ესახება. მომხმარებელი სუბიექტურობის იმგვარი ნიშნების მატარებელია, რომელიც აწმყოში თვითშემოსაზღვრით ისტორიულობას უარყოფს, სამყაროს დაკითხვისა და აქედან საკუთრივობის ამოკითხვის მუდმივობას დაცილებული სიკვდილის გარდაუვალობის უკუგდება, მოხმარების მუდმივობის უღელქვეშაა მოქცეული. შესაბამისად, მოხმარებაც წამიერად საამო, არსებითად კი მტკივნეულია, მისი ბიოლოგიური სასრულობის დამვიწყებელი ფუნქციონალობიდან გამომდინარე. საკუთრივობა, რაც ჰაიდეგერთან ყოველდღიურობაში, სიკვდილისა და სიცოცხლის გამაშუალებელი ძრწოლის მიმართებით ხორციელდება, მომხმარებლის არასაკუთრივ ყოფნაში, მოხმარების საგნიდან მოხმარების ადგილამდე გადებულ აფორიაქებულობაში ტყდება.[xii] ამგვარი საზოგადოებრივი გათქვეფილობის პირობებში, ბრალეულობის განცდა, ყოფიერების განფენილობაში შემავალი ძირითადი მდგენელია.
ინტიმურობის საყოველთაობის ეგოში შემოქცეული საზოგადოების პირველ ნიშნებს რიჩარდ სენეტი მნიშვნელოვან ნაშრომში – „საჯარო ადამიანის დაცემა“, ვიქტორიანულ ეპოქაში ინდუსტრიული რევოლუციების თანმდევ უნივერმაღების ამოქმედებასთან აკავშირებს, როდესაც ტრანსცენდენტური ბუნების გაგება სპონტანური ხასიათის განსაზღვრებამ და მისი საჯარო გამოვლინების სირთულემ შეცვალა. ეს მეორენაირად საჯაროობის დაცემისა და მასზე კერძოობის გამეფებას გულისხმობს, სხვაგვარად მოქალაქისა და ინდივიდის მოხერხებულ შეპირისპირებას. უნივერმაღებში მოსეირნე პასიური მზერის გასტრონომიით გართული პიროვნება – წინაპარია თანამედროვე „მოხმარების ტაძრებში“ მოსიარულე ვუაიერისტი სუბიექტებისა, „კარგად კონტროლირებადი, სათანადოდ დაკვირვებული და დაცული მოხმარების ტაძარი არის წესრიგის კუნძული, თავისუფალი უქონელებისაგან, უსაქმურებისაგან, სტალკერებისა და მაწანწალებისაგან – ან, მინიმუმ, მოსალოდნელია და ნავარაუდევია, რომ ასე იყოს“.[xiii] დავალიანებული სუბიექტურობა მოიცავს, თანშობილ, პიროვნულობის მდგენელ აუცილებლობებს: მაგალითად, პიკასოს კუბისტური პორტრეტები, თუ დანაწევრებული, დეზორიენტირებული სუბიექტების სხეულს ქმნიან, რომელნიც სუბსტანციაგამოცლილნი, განსაზღვრული პრედიკატების გარეშე არსებობენ. კაპიტალიზმი მის საპირისპირო მთლიანი პიროვნების სახე-ხატს გვთავაზობს, რომლის წინაშეც მუდმივად ვალში ვართ, მისი განუხორციელებლობის შესაძლებლობა კი სამუდამო ბრალეულობისა და სულიერი სიღატაკისთვისაა განწირული, რადგან სულიერი მთლიანობის პირობას მხოლოდ ნივთიერი საგნების უსასრულო ოკეანის ფლობა ქმნის.
კაპიტალისტური წარმოების დუალიზმი, რომელიც ერთი მხრივ, განაწევრებს და სამანქანო ელემენტად გსახავს, მეორე მხრივ, მძიმე შრომის ატანის ვალდებულებას გარანტირებული წარმატების აუცილებელ პირობად გასაღებს, ისტორიულსა თუ ბიოგრაფიულ ცვალებადობაში შემოქმედებითობის ან თამაშის ხელოვნების ბუნებრიობა, მანქანურ დღის წესრიგში მომხმარებლობის ყალბ მრავალფეროვნებაში თვითგანხორციელების პირობებში ითარგმნება.[xiv] ქრისტიანული ბრალისა და კაპიტალისტური ვალის ფსიქომორფული სხეული, სუბიექტების დეპოლიტიზაციის ძლიერ მექანიზმებს ქმნის. ამგვარად, კერძოს მიერ კოლონიზებულ საჯარო სივრცეში განდევნილი პოლიტიკური იდეოლოგიების ნაცვლად, ვარსკვლავური ქარიზმით პირობადებული ტიპის პოლიტიკოსები, ძალაუფლებრივ ურთიერთობებში მიტაცებისა და ღლეტის ძველ რომაულ საკოლიზეუმო სანახაობებს ქმნიან. პოლიტიკური სივრცე, რომელიც გლადიატორების ბრძოლად განსხეულდა, კაპიტალისტური წარმოების შინაგანი კანონების გამოსხივებაა – პიროვნულობის დიქტატმა გაიმარჯვა კლასობრივ სხეულზე. სამომხმარებლო სოლიფსიზმი „მე“-ს იმგვარი რადიკალიზებაა, რა დროსაც მხოლოდ მოხმარების უსაფრთხო და უწყვეტი სივრცის არსებობა მნიშვნელობს, სხვა ყველაფერი კი, რაც პირადი სხეულისა და კეთილდღეობის მიღმაა საფრთხისა და უსიამოვნების მომგვრელია. ამდენად, სოციალური ქსელებში გადამისამართებული რეალობის სიმულაცია, ერთი მხრივ, რეალობის იმგვარი მიმეზისია, რომელშიც განმარტოებით, ვუაიერიზმით კმაყოფის შესაძლებლობები გეძლევა, თუმცა, ამავდროულად მასში არსებული მტკივნეული რეალობის სიმძაფრით, სოციალური ქსელებიც, ფსიქოსოციალური იზოლაციისგან თავდახსნის მძაფრ სურვილს ატარებს. სხვა მხრივ, ატომიზებული საზოგადოების მტკივნეული მარტოობის განცდა სხვასთან ყოფნის „გემაინშაფტის“ (Gemeinschaft) არსობრიობას ეტრფის;
„გემაინშაფტი, ეს არის განსაკუთრებული სოციალური ჯგუფი, რომელიც თავისი გახსნილი ემოციური ურთიერთობებით უპირისპირდება იმ ჯგუფებს, რომლებშიც ჭარბობს ცალმხრივი, მექანიკური ანდა ემოციურად გულგრილი კონტაქტები“.[xv]
დამორჩილებული დროითობა, რომელშიც სამუშაო და თავისუფალი დრო მხოლოდ კაპიტალთან მიმართების მოხაზულობაში დგინდება, მასში თანჩართულ სუბიექტებს განხორციელების ერთადერთობად უკიდურეს განკერძოებას უდგენს. ვალის ფუნქციონალობაში შემოსაზღვრული დროითობა კი მქონეთა და უქონელთა კლასობრივი ანტაგონიზმის მოშლისა და ბორკილდებულთა ბრალეულ პიროვნებებად დაფუძნების პირობაა. კლასიკურ კაპიტალიზმში თუ კლასობრივი უთანასწორობა მანკიერი გარეგანი ტენდენციებით სულდგმულობდა, ვალის ნეოლიბერალურ ეკონომიკაში კლასობრივი უთანასწორობა პიროვნებათშორის მყოფ განსხვავებულ შესაძლებლობებად ითარგმნება. ცვალებადმა ტენდენციებმა, რომლებიც ბატონობას ადგენდნენ და ახანგრძლივებდნენ, დამორჩილებულ დროითობაში უცვლელი კანონების მანტია მოისხეს და კლასობრივ ცნობიერებას დაცილებული პიროვნულობის ფეტიშიზაციით, ერთადობის სურვილი ყალბი და მყისიერი გარემოული ფაქტორებით შემოსაზღვრეს. შესაბამისად, კლასობრივი, ჭეშმარიტად შემაკავშირებელი ურთიერთობების გაფანტვით, მისგან დარჩენილ სიცარიელეს ინტიმური საზოგადოება, სიმულაციურ რეალობაში, დახურულ ჯგუფებსა თუ პირად გვერდებზე ფსიქოლოგიური სტრიპტიზით ავსებს, ხოლო საკუთრივობას (Eigentlichkeit) მოწყვეტილი პიროვნულობა, აფორიაქებულობის მასტიმულირებელ პრაქტიკებს ყოველდღიურად, შრომასა თუ განტვირთვის დროში აწარმოებს.
ამრიგად, კაპიტალიზმის დამავალიანებელი ბუნება, ერთი მხრივ, ვალის ეკონომიკაში ვლინდება, რომელიც მსჭვალავს მთელსა თუ კერძოს და ქმნის დამორჩილებისა და დაქვემდებარების საზოგადოებრივ მექანიზმებს. ამ შემთხვევაში ფილოსოფიას ორი არჩევანი აქვს: ან აჰყვეს დავალიანებულ დროითობას და მსხვილი აქტორების მარიონეტად იქცეს, ან რეალობა დაკითხოს და აზროვნების საწყისები ისტორიულ კანონზომიერებებთან შეათანადოს. მეორე მხრივ, კაპიტალიზმი, ვალით დამუხტულ განფენილობაში ბრალეულ სუბიექტურობას აწარმოებს; ჰერაკლიტური ორგანული მოძრაობის დიალექტიკა, კაპიტალიზმის სიმულაციური თავისუფლების სამომხმარებლო მრავალფეროვნებაში გადათამაშდა და კაპიტალიზმისავე ქამელეონური თვისობრიობის გამო, საკუთრივი და არასაკუთრივი ყოფნის ფორმები, ვალიანობის ტოტალობამ ჩაყლაპა. შესაძლოა, დღეს, ფილოსოფიური და ისტორიცისტული „განმარტება გარდაქმნის“ ფუნქცია, დავალიანებულ სუბიექტთა ბრალეულობის განცდისგან დახსნა იყოს, რომელიც შესაძლებელია გადაიზარდოს რევოლუციური სულისკვეთების მატარებელ იდეებში.
[i]ვალტერ ბენიამინმა – 1921 წელს გამოაქვეყნა ხსენებული ესე. ბენიამინის აზრით, კაპიტალიზმი კულტია დოგმატიკის გარეშე. კლასიკური გაგებით, დოგმა თუ კულტმსახურთა ქცევას გაცნობიერებულად განსაზღვრავს და აპირობებს, კაპიტალიზმის კულტი დოგმის დეკონსტრუქციას ახდენს და მას ერთგვარ უჩინარ საბურველში ახვევს. საკითხზე რეფლექსიისთვის, ბენიამინი კაპიტალიზმის ოთხ საკულტო მნიშვნელობას გამოყოფს.
ესენია: 1) უტილიტარიზმი, საჯარო თუ კერძო სივრცეში, პირად სარგებლიანობასა და მოგებაზე ზრუნვა, რომელიც უკუაგდებს საზოგადო სიკეთის იდეასა და გადანაწილების პერსპექტივებს. 2) კულტის უსასრულო ხანგრძლივობა, სამუშაო დღეების საათების განუსაზღვრელობა, ზედმეტი ღირებულების უსაზღვრო წარმოება, ამავდროულად უსასრულო ხანგრძლივობა გულისხმობს კაპიტალიზმის ტელეოლოგიას, რომელიც ყველას კეთილდღეობას ჰპირდება, ალტერნატივების არსებობას კი გამორიცხავს. 3) კაპიტალიზმის დამავალიანებელი ბუნება, რომელზეც საკუთრივ ესეში ვსაუბრობთ. 4) კულტის მეოთხე მახასიათებლად ბენიამინი ღმერთის გასაიდუმლოებას მიიჩნევს: სისტემის დეპერსონალიზებული ძალაუფლება, რომელიც თავს ბატონობის ღია და ირიბი გზებით კვლავწარმოებს, მაგალითად, ძველ რეჟიმში თუ დისციპლინური ბატონობა ვლინდებოდა, ვიქტორიანულ ეპოქიდან მომდინარე, ინდუსტრიული რევოლუციებიდან დღემდე, ძალაუფლების ხისტი და თვალნათელი ვლენა, ბატონობის ფარულსა და ძალაუფლებრივ ინსტრუმენტებში გარდაისახა.
[ii]Maurizio Lazzarato: The Making of the Indebted Man, Translated by Joshua David Jordan, Amsterdam 2011. p.7
[iii]Ibid, p.20
[iv]ერიკ ს. რეინერტი: როგორ მდიდრდებიან მდიდარი ქვეყნები და რატომ რჩებიან ღარიბებად ღარიბი ქვეყნები. მთარგმნელები: ტატო ხუნდაძე. ივანე აბრამაშვილი, საზოგადოებრივი კვლევის ცენტრი. თბილისი 2019. გვ.222
[v]ერიკ რეინერტი, ამხელს ნეოლიბერალურ ინდოქტრინაციას და აშიშვლებს სტანდარტული ეკონომიკური იდეების სწორხაზოვან მავნებლობასა და მითებს თავისუფალი ვაჭრობის საყოველთაო სიკეთის შესახებ. იგი აღწერს, რომ მთელი რიგი ალტერნატიული ეკონომიკური ხედვები ამოშლილია სახელმძღვანელოებიდან, საუნივერსიტეტო სივრცეში კი ვიღებთ სწავლული იდიოტების თაობას, („უკვე ორი საუკუნეა, რაც აკადემიას არ გააჩნია სხვა მსოფლიო, გარდა კაპიტალისტური ხედვითა და პრაქტიკით დანალექი სამყაროსი, საკუთარ კონცეპტუალურ ქსელებში დაჭერისთვის, დაფიქრებისთვის, აღწერისთვის თუ ინტერპრეტირებისთვის“ – ზიგმუნტ ბაუმანი, „თხევადი მოდერნულობა“, მთარგმნელთა ჯგუფი, ინტელექტი, თბილისი 2019. გვ.85), რომელნიც შესეულნი არიან მესამე ტიპის ქვეყნებს და განვითარების საშუალებას არ აძლევენ. გლობალური ეკონომიკური სისტემა, რომელიც ერთი მხრივ, ცოდნის აკუმულირების ნაცვლად მის გადინებასა და ტექნოლოგიურ განვითარებას თუ ინოვაციებში კოლექტიური ძალმოსილების სპეციფიკას აღწერს, მეორე მხრივ, რეგულირებული, პროტექციონისტული ჩარევების გარეშე ღარიბი ქვეყნების უკიდურესი სიღატაკისკეენ სვლას უზრუნველყოფს. მაგალითად, ბეისბოლის ბურთები, რომელთა დამზადების ტექნოლოგიაც ავტომატიზაციას არ ექვემდებარება და ხელით შეკერვას გულისხმობს, ექსპლუატაციის უკიდურესი ფორმის თვალნათელ მაგალითს წარმოადგენს. ამერიკაში ყველაზე პოპულარული სპორტის ბეისბოლის ბურთები იკერება ჰაიტიში, ჰონდურასსა და კოსტა-რიკაში. დასაქმებული, ერთ საათში საშუალოდ ოთხ ბურთს კერავს. ჰაიტიში თითო ბურთში ექვს ცენტს იხდიან, ამერიკაში ბურთის საცალო გაყიდვის ფასი კი საშუალოდ თხუთმეტ დოლარს აღწევს. ამგვარად, რეინერტის მიხედვით, ღარიბი ქვეყნებისთვის, დაბალკვალიფიციური შრომისგან თვითდახსნის ერთადერთ საშუალებად, ინდუსტრიულ პოლიტიკასთან ერთად, როგორც სავაჭრო პროტექციონიზმი, ასევე ტექნოლოგიებისა და ინოვაციების განვითარება მიიჩნევა.
[vi]ვლადიმერ პაპავა წიგნში „პოსტკომუნისტური გარდამავალი პერიოდის მაკროეკონომიკა” აღწერს შოკური თერაპიის (რომელსაც დიდ აფეთქებას ან დიდ დარტყმასაც უწოდებენ, უმოკლეს ვადაში აუცილებელი და დაუყოვნებელი გარდაქმნების რიცხვობრივი სიმრავლის გამო) ორ მოდელს: ერთია ზემოდან მომდინარე, როდესაც ქარხნები იშლება და სამანქანო კაპიტალი ჯართად იყიდება და მეორე, შოკური თერაპია ქვემოდან, რომელიც მანქანა დანადგარების განახლებასა და ინდუსტრიული პოლიტიკის შენარჩუნებას ითვალისწინებს. განახლების აუცილებლობას, ცხადია, საბაზრო სივრცეში, ტექნოლოგიურად დაწინაურებულ ქვეყნებთან, მაღალი კონკურენციის პირობებში წარმოებული პროდუქტისგან მზარდი უკუგების შენარჩუნების ან წარმოქმნის სურვილი განაპირობებს.
[vii]Maurizio Lazzarato: The Making of the Indebted Man.
[viii]განუსაზღვრელსა და არასტაბილურ შრომაში ჩართულ სუბიექტებს, გარდა შრომასთან დაკავშირებული უშუალო უნარებისა, ამავდროულად აყალიბებს და ახარისხებს ნაირგვარ სერთიფიკატთა ფლობის ირიბი ვალდებულება. ტრენერებისა და ქოუჩების მომეტებული პოპულარობა, სინამდვილეში თავისუფალი დროის კოლონიზების მავნებლურ ფუნქციას კისრულობს.
[ix]უნდა ითქვას, რომ ნეოლიბერალური განსაზღვრება თავისუფლებისა, რომელიც სრულიად მოწყვეტილია საზოგადოებრივის გაგებას, ან სხვის როგორც თანამოძმის კატეგორიას, თავისუფლებას გაიგებს, როგორც უკერძოეს შემოფარგლულობაში მოქმედების შესაძლებლობას. ამგვარი მდგომარეობა ჰეგელთან თვითნებობად სახელდება, ცალკეულის იმგვარი არსებობის ფორმა, როგორიც კონკურენციისა და სხვაში მტრის ხატის პროეცირებით სულდგმულობს. მეორე მხრივ, თვითნებობა არის იმგვარი მდგომარეობა, როდესაც სუბიექტს დაკარგული აქვს ისტორიულ ხდომილებათა დამჭერი კომპასი და აწმყოს კვაზი ცვალებადი გამოწვევებითაა შემოფარგლული.
[x]ევგენი ზამიატინი: „ჩვენ” – დისტოპიური რომანი, რომელიც ტოტალიტარულ წესრიგს აღწერს. შეიძლება ითქვას, ეს წიგნი გახლავთ მარკუზეს „ერთგანზომილებიანია ადამიანის” პროზაული პროტოტიპი. მარკუზეს ტექნოლოგიური რაციონალობა, რომელიც გარეგანი და სუბიექტებში ინტერნალიზებული ბატონობის მექანიზმებით, კაპიტალიზმის ტოტალიტარულ მმართველობას აღწერს, ზამიატინი, ფილოსოფიური თემატიკის მხატვრულ სახეებში მოქცევით აკეთებს ზუსტად იმავეს და ამხელს დამორჩილებული დროისა და ცალკეული სუბიექტების ბიოგრაფიული სხეულების გათქვეფის მექანიზმებს.
[xi]მარტინ ჰაიდეგერის ფილოსოფიაში „მანი” (man), იმგვარი უპიროვნო ერთეულია, რომელიც თვითშემოქცეულია თავის კერძოობაში, დროითობას, მომავლისა და ყოფილობის გამამთლიანებელ უნარს დაცილებულ აწმყოს ცვალებადობაში გამოკეტილს, არასაკუთრივ ყოფნაში, მოსწონს ის, რაც სხვას, აკეთებს იმას, რასაც სხვა, ლაპარაკობს (ლაყბობა) ისე, როგორც სხვა და ფიქრობს ისე, როგორც სხვა, ამდენად „მანი” გახლავთ საზოგადოებრიობაში გათქვეფილობის უპიროვნო ყოფნის წესი.
[xii]ძრწოლა თუ საკუთრივი, ამდენად ონტოფსიქოლოგიურ სხეულში ჩაქსოვილი კატეგორია და შესაბამისად ბუნებრივი მუდმივაა, აფორიაქებულობა მის საპირისპიროდ ხელოვნური აქარსობით შემოსაზღვრული, „მანად” ყოფნის თანმდევი განცდაა.
[xiii]ზიგმუნტ ბაუმანი, თხევადი მოდერნულობა, გვ.156
[xiv]რიჩარდ სენეტი ბავშვის თამაშის ფონზე აღწერს, შემოქმედებითობის ბუნებრივი იმპულსის შენარჩუნების სიკეთეებს; ბავშვი, რომელიც თამაშისას რეალობისგან დისტანცირდება და კულტურისა თუ სოციუმის ფუნქციონირების მექანიზმებს ივიწყებს, ამით თამაშში რეალობის გარდაქმნის შესაძლებლობის სინამდვილეში პროეცირების ძალასაც ატარებს (განსხვავებით, ვიქტორიანულ თეატრში მოთამაშე მსახიობისა, რომელიც მართალია სპონტანურობისა და გარემოულიდან ამოსხლტომის პრაქტიკებს ახორციელებდა, თუმცა, სცენის მიღმა ისევ ბიურგერულ ცხოვრებას უბრუნდებოდა). ბავშვის თამაშის თვითმყოფადი ბუნება ზრდასრულობასთან ერთად უჩინარდება. ეს თეორია, ერთი შეხედვით, ფსიქოანალიზის უმწიფრობიდან გამოსვლის პრინციპებს ეწინააღმდეგება, თუმცა, ეს წინააღმდეგობა არსობრივად მოჩვენებითია და რა ფუნქციასაც ფროიდთან სუბლიმაცია ასრულებს, რომელიც რეპრესიულ გარემოში დათრგუნული ან გართობაში სპეციალიზებულია, ანალოგიურად თამაშის ხელოვნება ითრგუნება ბატონობის ლოგიკით შეკუმშულ დღის წესრიგში.
[xv]რიჩარდ სენეტი, საჯარო ადამიანის დაცემა, მთარგმნელი ლაშა გველესიანი. ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი 2019, გვ.322
ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა კრებულში კრიტიკული ესეები კაპიტალიზმის შესახებ.