მეოცე საუკუნის მეორე ნახევარში, განსაკუთრებით, საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ბურჟუზიული წრეებიდან გამოსულ სოციოლოგებსა და თეორეტიკოსებში, სულ უფრო პოპულარული გახდა აზრი ისტორიის დასასრულისა და იდეოლოგიური დაპირისპირების ეტაპის გადალახვის შესახებ. კომუნიზმისა და სოციალიზმის დასასრულს ყოველი მხრიდან წინასწარმეტყველებდნენ, ისტორია კი ბოლო წამებს ითვლიდა და გამარჯვებულ იდეოლოგიას, ერთპოლუსიან მსოფლიოს უთმობდა ასპარეზს, მსოფლიოს, რომელშიც მეტად აღარ იარსებებდა სოციალური და პოლიტიკური დაძაბულებები. ეს სწორედ ის პერიოდია, როდესაც – საქართველოში მეტად ცნობილმა და დაფასებულმა – ფრენსის ფუკუიამამ ისტორიას სასიკვდილო განაჩენი გამოუტანა და კაპიტალიზმი უალტერნატივოდ გამოაცხადა: „რისი მოწმენიც ჩვენ ახლა ვართ კაცობრიობის იდეოლოგიური ევოლუციის დასასრულია, დასავლური ლიბერალური დემოკრატიის, როგორც მმართველობის უკანასკნელი ფორმის, უნივერსალიზაციაა“. კაპიტალისტური ეკონომიკური ფორმაციის აპოლოგეტები კაცობრიობას სულიერი და მატერიალური ძალების გაფურჩქვნის ხანას აღუთქვამდნენ, მაგრამ – როგორც ერთი გერმანელი ფილოსოფოსი წერს – მოვლენები ყოველთვის თავის საპირისპიროში გადადიან, რასაც განვლილი სამი დეკადაც ნათლად გვიჩვენებს. წინამდებარე ტექსტი სწორედ იდეოლოგიისა და ისტორიის დასასრულის შესახებ მოღაღადე ბურჟუაზიული სოციოლოგიური თეორიების კრიტიკაა, რომლებიც ჯერ კიდევ ორპოლუსიანი მსოფლიოს არსებობისას წარმოიშვნენ და, შესაბამისად, ეს იდეოლოგემები, შეგვიძლია, 90-იანების მითოლოგიის წანამძღვრებადაც მივიჩნიოთ. 1960-იანი წლები პარადოქსებითაა სავსე. ერთი მხრივ, ბურჟუა ინტლექტუალებმა იმაზე დაიწყეს საუბარი, რომ მარქსიზმი მეცხრამეტე საუკუნის გადმონაშთია (პარსონსი, არონი, ფუკო) და თითქოს მას არ შესწევს უნარი თანამედროვე საზოგადოების გაანალიზების, ერთი სიტყვით, მათი თქმით, მარქსიზმს ყავლი გაუვიდა. ასევე, გავრცელებული იყო მოსაზრება, რომ თითქოს კაპიტალიზმსა და სოციალიზმს შორის სხვაობა თანდათანობით ქრება და გლობალური მსოფლიო ერთ მთლიან ინდუსტრიულ საზოგადოებად იქცა. მეორე მხრივ კი, სამოციანების დეკადა გამოირჩევა პოლიტიკის რადიკალიზიციით, მილიონიანი საგაფიცვო მანიფესტაციებით, ქარხნების დაკავებით და ა.შ. ოთარ ჯიოევი, საბჭოთა კავშირში მოღვაწე ფილოსოფოსი, დასავლეთში არსებული ვნებათა ღელვის პარალელურად, დეიდეოლოგიზაციის უკან არსებულ იდეოლოგიურ საფუძვლებს ამჩნევს, მიზნებს, რომლებიც კაპიტალიზმის ცენტრს ამოძრავებენ. ჯიოევი ცდილობს ეს ყოველივე მზის შუქზე გამოიტანოს, მაგრამ ის ცდება, როდესაც დასავლური იდეოლოგიური მანქანის საპირწონედ, მის თვისობრივ მოწინააღმდეგედ, საბჭოთა კავშირს ხედავს, რომელსაც უკვე დიდი ხანია აღარ ეჭირა მოწინავე პოზიციები იდეოლოგიურ ბრძოლაში და შეიძლება ითქვას, გარიგებულიც იყო კაპიტალისტურ ბანაკთან. მაგრამ ჯიოევი რომელიც ამ ახალი მიდგომების საწყისებს რკინის ფარდის მეორე მხრიდან გაჰყურებს, უმეტესს შემთხვევაში სწორად აფასებს და ხედავს იმ პოლიტიკურ მოტივებს, რომლებიც ინტელექტუალების თეორიულ მსჯელობებში თითქოს დაფარულია.
შემდგომ განვითარებული მოვლენებიდან გამომდინარე, ტექსტის ღირებულება, დღევანდელი გადმოსახედიდან, ბევრად გაზრდილია. დეიდელოგიგაზაციის აზვირთებული ნაკადი დროთა განმავლობაში მასობრივად მთელ კაპიტალისტურ და შემდგომ სოციალისტურ ქვეყნებშიც გავრცელდა. საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდგომ დასავლური ლიბერალური კაპიტალიზმი ბუნებრივ ჭეშმარიტებად ან -ფსევდოჰეგელიანურად – ისტორიის უმაღლეს საფეხურად გამოაცხადდა. „მე არცერთ იდეოლოგიას არ მივეკუთვნები“ , „იზმების დრო დასრულდა“ ერთგვარ მანტრად იქცა თანამედროვე საზოგადოებაში, ხოლო ამის საპირისპიროდ, თითო ოროლა მარქსისტი ირონიულად თუ იტყვის, რომ სწორედ ეს მანტრა არის იდეოლოგია.
დასასრულს, მიუხედავად იმისა, რომ ტექსტი საბჭოთა პერიოდის აკადემიურ და იდეოლოგიურ კლიშეებს, ცივი ომის რიტორიკას ადგილ-ადგილ მაინც ისისხლხორცებს, რაც თანამედროვე მკითხველს, შესაძლოა, თვალს ჭრიდეს, წინამდებარე სტატია, ზოგად ხაზებში მაინც, წარმოაჩენს საბჭოთა დროის ქართული აკადემიის პასუხს ბურჟუაზიული სოციოლოგიის მითოლოგემებსა და იდეოლოგემებზე.
აჩრდილის სარედაქციო კოლეგია
„იდეოლოგიის აღსასრული“ თუ იდეოლოგიური ბრძოლის გამწვავება?
უკანასკნელ დროს დასავლეთში გავრცელდა „იდეოლოგიის კვდომის“ თეორია. ბურჟუაზიული მოაზროვნეები დიდი ხანია ერთმანეთს უპირისპირებენ მეცნიერებასა და იდეოლოგიას, დიდი ხანია მეცნიერებიდან იდეოლოგიის განდევნას მოითხოვენ. და აი, ახლა ისინი გვაუწყებენ, რომ უკვე დადგა „იდეოლოგიის აღსასრულის“, „დეიდეოლოგიზაციის” ეპოქა. ამ თეორიის მქადაგებელთა შორის არიან ფრანგი რეაქციული სოციოლოგი რაიმონ არონი, ამერიკელი ანტიკომუნისტები დენიელ ბელი და უოლტ როსტოუ, ცნობილი იუგოსლავიელი რევიზიონისტი მ.ჯილასი და ბევრი სხვა.
ბურჟუაზიული ფილოსოფოსები და სოციოლოგები ყოველგვარი იდეოლოგიის კვდომაზე ლაპარაკობენ, მაგრამ უწინარეს ყოვლისა მარქსისტულ იდეოლოგიას გულიხმობენ. ამას არ მალავს, მაგალითად, დ. ბელი. თავის წიგნში „იდეოლოგიის აღსასრული”, რომელიც 1960 წელს გამოვიდა, იგი წერს: „უკანასკნელ ათწლეულში ჩვენ იმის მოწმენი ვეყავით, რომ XIX საუკუნის იდეოლოგიები, განსაკუთრებით მარქსიზმი, გამოიფიტნენ როგორც ინტელექტუალური სისტემები. მათ შეხედულებებს სამყაროზე ჭეშმარიტობის პრეტენზია აღარ შეიძლება ჰქონდეთ“.[1] ცნობილი ამერიკელი სოციოლოგი პ. სოროკინიც აცხადებდა: კომუნისტური და სხვა იდეოლოგიები ახლა მკვდარია.[2] მათ გულახდილობაში არც ჯილასი ჩამორჩება. ამერიკელი ჟურნალისტისა და გამომცემლის სულცბერგერისათვის მიცემულ ინტერვიუში ის მარქსიზმს მოძველებულად აცხადებს. მარქსიზმი, გვაუწყებს ჯილასი, პირველი დასრულებული იდეოლოგიაა (დაუმთავრებელ იდეოლოგიად ჯილასი რელიგიას თვლის) და ახლა სწორედ მისი მსგავნი „იზმების“ კვდომის ეპოქა დგებაო.[3]
„იდეოლოგიის კვდომის” თეორია, როგორც ჩანს, მარქსისტული იდეოლოგიის წინააღმდეგ არის მიმართული. იგი თვითონაა იდეოლოგიური ბრძოლის გამწვავების მომასწავებელი. ამიტომ გასაკვირი არ არის რომ იმ დროს, როდესაც სოციოლოგები იდეოლოგიათა კედომაზე ლაპარაკობენ, კაპიტალისტური საზოგადოების მმართველი წრეები მოუწოდებენ კომუნიზმის წინააღმდეგ იდეოლოგიური ბრძოლის გაძლიერებისაკენ, იზრდება ბურჟუაზიული პროპაგანდისტული აპარატი, სულ უფრო დიდ თანხებს ხარჯავენ სოციალისტური ქვეყნების წინააღმდეგ ფსიქოლოგიური ომის საწარმოებლად.
„ჩვენ ახლა განვიცდით უფრო დიდ საჭიროებას, ვიდრე არის ატომური, ფინანსური, სამრეწველო სიმძლავრისა და ადამიანური რესურსების საჭიროებაც კი, — ეს არის მძლავრი იდეების საჭიროება“ – ამბობდა ამერიკის შეერთებული შტატების ყოფილი პრეზიდენტი ჯონ კენედი. ბრძოლის ბედი „ალბათ სამხედრო, ეკონომიურ და სამეცნიერო სფეროებში არ გადაწყდება, თუმცა მათ დიდი მნიშვნელობა აქვთ. ბრძოლა რომელშიც ჩვენ ვიღებთ მონაწილეობას, ეს ძირითადად იდეების ბრძოლაა“ — ნათქვამია ამერიკის ახლანდელი პრეზიდენტის რიჩარდ ნიქსონის წიგნში „კომუნიზმის მნიშვნელობა ამერიკელებისთვის“. ამერიკის საზოგადოებრივი აზრის ინსტიტუტის დირექტორი ჯორჯ გელაპი ამტკიცებდა, რომ 5 მილიარდი დოლარი, დახარჯული ტანკების, თოფების , საბრძლო ხომალდების წარმოებისთვის ნაკლებ ეფექტს მოგვცემს კომუნიზმის წინააღმდეგ ბრძლაში, ვიდრე იგივე თანხა განკუთვნილი იდეოლოგიური ომისთვის.[4] ამერიკის ყოფილი სახელმწიფო მდივანი ჯონ ფოსტერ დალესი ჯერ კიდევ 1950 წელი მოითხოვდა მეტი გულუხვობა გამოეჩინათ ფსიქოლოგიური ომის დაფინანსებაში: „უკანასკნელი ხუთი წლის განმავლობაში, — ამბობდა იგი, — ჩვენ ბევრი მილიარდი დოლარი დავხარჯეთ ყუმბარების, თვითმფრინავებისა და ზარბაზნების შესაძლებელი ომის სამზადისში, მაგრამ ცოტა დავხარჯეთ იდეების ომზე, რომელშიც ჩვენ ღრმადა ვართ ჩარეული და მარცხს განვიცდით. ამ მარცხს ვერავითარი სამხედრო ძლიერები ვერ აგვინაზღაურებს“.
არ შეიძლება ითქვას, რომ ამერიკის მონოპოლიებს ან მთავრობას დოლარები არ ემეტებათ იდეოლოგიური ბრძოლისათვის. ბურჟუაზიული სოციოლოგები ეიზენჰაუერს ბრალს სდებენ იმაში, რომ ის თითქოს უფრო სამხედრო ძალებზე ამყარებდა იმედს და ამიტომ ერთგვარად შეკვეცა კიდეც მეორე მსოფლიო ომის დროს შექმნილი პროპაგანდისტული აპარატი. ეს ბრალდება კიდევაც რომ სამართლიანი იყოს, ახლა მაინც ბურჟუაზიული პროპაგანდის თეორეტიკოსებს სამდურავი აღარ ეთქმით: პროპაგანდისტული აპარატი კოლოსალურად გაიზარდა და მან კოლოსალური თანხებიც შთანთქა. მაგრამ იდეოლოგიური ბრძოლისათვის უწინარეს ყოვლისა იდეებია საჭირო. ამიტომ არის, რომ კაპიტალისტური სამყარო იდეების ძიების ციებ-ცხელებამ შეიპყრო. დასავლეთ გერმანიის ყოფილი კანცლერი ერჰარდი მოუწოდებს, რომ შეიქმნას საბჭოთა იდეოლოგიის საწინააღმდეგოდ მძლავრი იდეოლოგიური იარაღი. სოციოლოგები კი ისევ პოლიტიკური მოღვაწეებისგან მოითხოვენ, რომ მათ შექმნან საკუთარი უტოპიები და მოახდინონ მათი პოპულარიზაცია.
კაპიტალიზმის მესვეურებიც ჰქმნიან უტოპიებს, მითებს „სახალხო კაპიტალიზმის“, „საყოველთაო კეთილდღეობის“ საზოგადოების შესახებ. კანცლერი ერჰარდის მიხედვით, დასავლეთ გერმანიაში საზოგადოების მიზანია „საყოველთაო კეთილდღეობის შექმნა.[5] ამერიკის ყოფილი პრეზიდენტ ლინდონ ჯონსონი მრავალფარდოვნად აცხადებდა: „ჩვენ შეგვიძლია ავაშენოთ ახალი ამერიკა, სადაც ჩვენ ხალხს შვებით შეეძლება იცხოვროს მშვიდობაში და ბუნებასთან ჰარმონიაში. მისი მშვენიერება ჩვენი ძლიერების, ხოლო მისი მრავალფეროვნება – ჩეენი სიბრძნის წყარო იქნება”.[6] რამდენიმე წლის წინ ამერიკაში შეიქმნა სპეციალური კომისია, რომელსაც უნდა გამოემუშავებინა „ეროვნული მიზანი”, ე.ი. წამოეყენებინა იდეალები, რომლებიც სოციალისტურ იდეალებს დაუპირისპირდებოდნენ და, ამავე დროს, მიმზიდველს გახდიდნენ კაპიტალისტურ წყობილებას, მაგრამ ეს ცდა მარცხით დამთავრდა: კომისიამ მხოლოდ რამდენიმე უშინაარსო ფრაზის შედგენა შესძლო. კომისიის ერთ-ერთმა წევრმა აღიარა: „ჩვენ არ გვყავს მარქსი, არა გვაქვს მოძღვრება, რომალისათავისაც შეიძლებოდა თაყვანი ეცათ როგორც პირველწყაროსათვის“.[7]
როდესაც კაპიტალიზმის მესვეურები გადამწყვეტ მნიშვნელობას აძლევენ იდეოლოგიურ ბრძოლას, ისინი გარკვეულ იდეოლოგიურ მიზანსაც ისახავენ: ისინი ცდილობენ საქმე ისე წარმოადგინონ, თითქოს სოციილიზმისა და კაპიტალიზმის დაპირისპირებაში მთავარია იდეოლოგიების, მსოფლმხედველობათა და არა თვით საზოგადოებრივ წყობილებათა დაპირისპირება. იმას, რომ კაპიტალიზმი არაპოპულარულია და ადამიანები სოციალიზმისაკენ მიილტვიან, ბურჟუაზიის იდეოლოგები ამ წყობილებათა განსხვავებით კი არ ხსნიან, არამედ სოციალიზმის იდეების აქტიური პროპაგანდით. მაგრამ ისიც უეჭველია, რომ ბურჟუაზიის იდეოლოგებს მართლაც გაცნობიერებული აქვთ იდეათა ბრძოლის როლი თანამედროვე ეტაპზე. ამას ადასტურებს კაპიტალისტურ სახელმწიფოებში დიდი და ცენტრალიზებული პროპაგანდისტული აპარატების შექმნა, პროპაგანდის შესახებ სპეციალური ჟურნალებისა და წიგნების რიცხვის ზრდა, კათედრებისა და ინსტიტუტების საქმიანობის გაცხოველება ამ მართულებით და სხვ.
„ისტორიული განვითარების თანამედროვე ეტაპს ახასიათებს კაპიტალისა და სოციალიზმს შორის იდეოლოგიური ბრძოლის მკვეთრი გამწვავება“, — ნათქვამია სკკბ ცენტრალური კომიტეტის 1968 წ. აპრილის პლენუმის დადგენილებაში. იდეების ბრძოლის გამწვავება აიხსნება თანამედროვე საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, კერძოდ, კაპიტალისტურ საზოგადოებაში მომხდარი ცვლილებებით.
თანამედროვე კაპიტალიზმი: მითი და სინამდვილე
მითი „ინდუსტრიული საზოგადოების“ შესახებ
საზოგადოებრივი ცხოვრება არასოდეს არ იცვლებოდა ისე სწრაფად და ისე ყოველმხრივ, როგორც დღეს იცვლება. იცვლება არა მარტო მსოფლიოს ეკონომიური და პოლიტიკური სახე, არამედ ადამიანის ყოველდღიური ყოფაცხოვრებაც. დღესაც ალბათ, აქა-იქ მოიძებნება კუთხეები, სადაც ადამიანები ისევე შრომობენ და ცხოვრობენ, როგორც ამას აკეთბდნენ საუკუნეების და შეიძლება ათასწლეულების წინაც. მაგრამ განვითარებულ ქვეყნებში ადამიანთა უკანასკნელი თაობის სიცოცხლის განმავლობაში მრავალი ღრმა ცვლილება მოხდა და ეს ცვლილებები სულ უფრო დიდ გავლენას ახდენენ მთელი კაცობრიობის ცხოვრებაზე.
საზოგადოებრივ ცხოვრებაში მომხდარი ცვლილებები ახალ განვითარებას უქმნიან ადამიანს, ახალი პრობლემების წინაშე აყენებენ მას. იმისათვის, რომ გაერკვეს ახალ სიტუაციაში, ადამიანმა უნდა გაიგოს, რა მოხდა, რას უქადიან მას საზოგადოებრივი ცვლილებები, რას მოითხოვენ ისინი მისგან. შეცვლილ ვითარებაში ადამიანს პირველ რიგში სოციოლოგიამ უნდა მისცეს ორიენტაცია. სოციოლოგიამ უნდა გაარკვიოს საზოგადოებრივ ცვლილებათა არსი და მნიშვნელობა, დაახასიათოს ახალი ვითარება, რომელშიც ექცევა ადამიანი ამ ცვლილებათა შედეგად, გამოავლინოს მათი ტენდენციები და დასახოს ადამიანის წინ გაშლილი პერსპექტივების განხორციელების გზები.
თანამედროვე ბურჟუაზიული სოციოლოგია დიდი ხალისით როდი ჰკიდებს ხელს ახალ პრობლემებს. ეს უკანასკნელი ბოლოს და ბოლოს, ხომ კაპიტალიზმის ბედ-იღბალს ეხება. ვინც მას ხელს მოჰკიდებს, ის აშკარად უნდა ჩაებას იდეოლოგიურ ბრძოლაში. ბურჟუაზიულ სოციოლოგებს კი იდეოლოგიურ ბრძოლაში პირდაპირი მონაწილეობა „წმინდა“ მეცნიერებისათვის შეუფერებელ საქციელად მიაჩნიათ, ამიტომ ისინი ცდილობენ თავი აარიდონ თანამედროვეობის საჭირბოროტო საკითხებს და ამის ნაცვლად წვრილმანები იკვლიონ. ან კიდევ იმის ნაცვლად, რომ გამოიკვლიონ საზოგადოებრივი ცხოვრების ძირითადი პრობლემები, ისინი ზედმეტი გულმოდგინებით იკვლევენ იმას, თუ როგორ უნდა იკვლიონ ეს პრობლემები. ე. ი. საგნის ნაცვლად მეთოდებს იკვლევენ. მეთოდების შესწავლა, რასაკვირველია აუცილებელია, მაგრამ არ უნდა დაგვავიწყდეს ის, თუ რისთვის გვჭირდება ისინი. მეთოდებით ბურჟუაზიული მკვლევარების ასეთი გატაცების შესახებ ერთი სოციოლოგი შენიშნავს: ისინი ხმარობენ ლაგამ-აღვირს. კეთილი, მაგრამ ცხენი სად არის?
მაგრამ ცხოვრებისაგან გაქცევა დაუსჯელი არ რჩება. სოციოლოგიური თეორია, რომელიც ზურგს აქცევს ძირითად საზოგადოებრივ პრობლემებს, კნინდება და პრესტიჟს ჰკარგავს. ასეთი პერსპექტივა კი სახარბიელო არ არის. ამიტომ ბურჟუაზიული სოციოლოგია იძულებულია პირი იბრუნოს საზოგადოებრივი ცხოვრების ძირითადი პრობლემებისაკენ. ეს მით უფრო აუცილებელია, რომ არსებობს ამ პრობლემების მარქსისტული გადაწყვეტა: ბურჟუაზიულ სოციოლოგებს არ შეუძლიათ არ შეედავონ მარქსიზმს საზოგადოებრივი განვითარების ტენდენციების შეფასებაში. უკანასკნელ პერიოდში ისინი მეტს წერენ საზოგადოებრივი ცხოვრების ტენდენციებზე, კლასობრივ ურთიერთობაზე, ჩამორჩენილი ქვეყნების პერსპექტივებზე, ომისა და მშვიდობის საკითხებზე და სხვ. მაგრამ ბურჟუაზიული სოციოლოგების კლასობრივი შეზღუდულობა აქაც მჟღავნდება: კაპიტალისტურ საზოგადოებაში მომხდარი ცვლილებების ობიექტური დახასიათების ნაცვლად ისინი ქმნიან მითებს თანამედროვე კიპიტალიზმზე. ამ მითებში აისახება კაპიტალიზმში მომხდარი ზოგიერთი რეალური ცვლილება, მაგრამ აისახება დამახინჯებულად, ისე როგორც ეს საერთოდ მითისთვისაა დამახასიათებელი.
თანამედროვე კაპიტალიზმის შესახებ მითოლოგიურ წარმოდგენებს შორის ყველაზე გავრცელებულია „ინდუსტრიული საზოგადოების“ მითი. როგორც დასავლეთ გერმანიის ცნობილი სოციოლოგი რალფ დარენდორფი წერს, უკანასკნელ ათწლეულებში ყველა ქვეყნის თითქმის ყველა სოციოლოგმა (დარენდორფს მხედველობაში აქვს ბურჟუაზიული ქვეყნები) თავისი წვლილი შეიტანა „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორიის შექმნაში.[8] ბურჟუაზიული სოციოლოგები დიდ იმედებს ამყარებენ „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორიაზე. ისინი ფიქრობენ, რომ ეს თეორია ხსნის ჩვენი ეპოქის ძირითად სოციოლოგიურ ცვლილებებს, არკვევს იმას, თუ საით და რა გზით მიდის ისტორიული განვითარება. და თუ ეს ასეა, იმედოვნებენ ისინი, „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორია წარმატებით გაუწევს კონკურენციას მარქსიზმს.
რა არის „ინდუსტრიული საზოგადოება?“ რა სოციალურ ცვლილებებს ისახავს „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორია?
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სოციალური მოვლენა თანამედროვე მსოფლიოში არის ინდუსტრიალიზაციის პროცესი. ინდუსტრიალიზაციამ განვითარებულ ქვეყნებში დღეს უჩვეულოდ მაღალ დონეს მიაღწია და იგი აქ თავის დაღს ასვამს საზოგადოებრივი ცხოვრების მრავალ მხარეს: იზრდება ქალაქების მოსახლეობა, იცვლება ადამიანთა შრომისა და ყოფაცხოვრების პირობები და სხვ. ინდუსტრიალიზაციის პროცესში ებმება, აგრეთვე, ბევრი ჯერ კიდევ ეკონომიკურად ჩამორჩენილი ქვეყანა. აი ეს მართლაც მნიშვნელოვანი სოციალური პროცესი აისახება „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორიის მრუდე სარკეში. ბურჟუაზიული სოციოლოგები ამტკიცებენ, რომ ინდუსტრიალიზაციის დღევანდელი ტემპები და დონე უკვე თავისთავად მოასწავებს საზოგადოებრიეი ცხოვრების ძირეულ შეცვლას, რევოლუციას, ახალი ტიპის საზოგადოების შექმნას.
„ინდუსტრიული საზოგადოების“ მითი ბურჟუაზიული სოციოლოგების კოლექტიური შემოქმედების ნაყოფია. მათგან თითოეულთან ეს მითი სხვადასხვა ელფერს იღებს, მაგრამ „ინდუსტრიული საზოგადოების“ ძირითადი ნიშნების დახასიათებაში ბურჟუაზიული სოციოლოგები დიდად არ შორდებიან ერთმანეთს.
„ინდუსტრიული საზოგადოების” მითის შემქმნელები გვაუწყებენ, რომ დადგა ახალი რევოლუციის ეპოქა. ამ რევოლუციას თავისი სისწრაფით, უნივერსალობითა და მნიშვნელობით, აცხადებს ამერიკელი სოციოლოგი პ. დრაკერი, ვერ შეედრება ისტორიაში აქედე ცნობილი ვერც ერთი რევოლუცია. მასთან შედარებით კომუნისტური რევოლუცია ან ეროვნულ-განმათავისუფლებელი ბრძოლა მეორეხარისხოვანი საგადოებრივი გარდაქმნებია; ამ რევოლუციის პრინციპი, ამტკიცებს დრაკერი, არის მასობრივი წარმოება. მასობრივ წარმოებაში ბურჟუაზიული სოციოლოგები, პირველ რიგში, იმას გულისხმობენ, რომ ფართო მოხმარებისათვის იწარმოება ხანგრძლივი გამოყენების ისეთი საგნები, როგორიცაა მაცივრები, სარეცხი მანქანები, რადიომიმღებები, ტელევიზორები და, განსაკუთრებით კი, ავტომობიელები. მასობრივ წარმოებასა და ამით ახალ რევოლუციას, დრაკერის აზრით დასაბამი მაშინ მიეცა, როდესაც ფორდმა დაიწყო თავისი მანქანების მასობრივი წარმოება, ხოლო რადგან ტექნიკურ განვითარებაში დასავლეთის საზოგადოების სათავეში ამერიკაა, ახალი რევოლუციის ლიდერადაც ბურჟუაზიული სოციოლოგები მას თვლიან. ამ რევოლუციას, სიამაყის გრძნობით ამბობს დრაკერი, აზის დაღი „Made in U. S. A“ (გაკეთებულია ამერიკაში).[9]
„ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორეტიკოსები ამტკიცებენ, რომ დღეს კაპიტალისტური ეკონომიკა მოხმარების საგნების მასობრივ წარმოებისადმია დამორჩილებული და ეს განსაზღვრავს თანამედროვე დასავლეთის საზოგადოების სახეს. ამერკელი სოციოლოგის ვოლტ როსტოუს მიხედვით, მთელი წინამავალი ისტორია მასობრივი მოხმარების საზოგადოების მომზადებას ემსახურებოდა. იგი ისტორიას ყოფს ხუთ საფეხურად: ტრადიციული საზოგადოება, გარდატეხის მომზადება, გარდატეხა, მომწიფებული საზოგადოების მომზადება და მასობრივი მოხმარების საზოგადოება. ისევე როგორც დრაკერისთვის, როსტოუსთვის გადამწყეეტი მნიშვნელობა აქვს ავტომობილების მასობრივი წარმოების დაწყებას და დრაკერის მსგავსად, ისიც ამერიკის წარმოადაგენს ახალი „რევოლუციის“ მოთავედ: როსტოუს ისტორიული კონცეპციის თანახმად, ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა ჯერ კიდვე ჩვენი საუკუნის 30-ან წლებში მიაღწია ეკონომიური განვითარების უმაღლეს საფეხურს – მასობრივი მოხმარების ეპოქას, საბჭოთა კავშირი კი მხოლოდ ემზადება საფეხურზე გადასასვლელად.
რასაკვირველია, ფართო მოხმარების საგნების მასობრივი წარმოება, კერძოდ, ავტომობილების წარმოების დონე, ერთგვარ წარმოდგენას იძლევა ქვეყნის ეკონომიკურ განვითარებაზე. მაგრამ იგი სრულიად არ არის საკმარისი იმისთვის, რომ ერთი ქვეყანა ისტორიული განვითარების უფრო მაღალ საფეხურზე დავაყენოთ ვიდრე მეორე. სხვადასხვა საზოგადოების შედარებისას მხედველობაში უნდა მივიღოთ არა მარტო ის, თუ რა იწარმოება და რამდენი, არამედ ისიც, თუ როგორ იწარმოება, ვისთვის იწარმოება, როგორია ადამიანთა შორის ურთიერთობა, საკუთრების რა ფორმებს ემყარება ეს ურთიერთობანი და სხვ.
არ შეიძლება ითქვას, რომ „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორეტიკოსებს ავიწყდებათ განსხვავება კერძო საკუთრებასა და საზოგადოებრივ საკუთრებას შორის, კაპიტალიზმსა და სოციალიზმს შორის. არა, ისინი ბევრს ლაპარაკობენ ამის შესახებ. მაგრამ ამ თეორიის მიხედვით, ინდუსტრიალიზაციას, მასობრივი წარმოების განხორციელებას თავისთავად, სოციალური რევოლუციის გარეშე მოსდევს კერძო კაპიტალისტური საკუთრების გაქრობა, ადამიანთა შორის ახალი ურთიერთობის დამყარება. ჯერ-ერთი, „ინდუსტრიულ საზოგადოებაში“ წარმოება, ამტკიცებენ ბურჟუაზიული სოციოლოგები, კარგავს კაპიტალისტურ ხასიათს, რადგან წარმოების მიზანი თითქოს ხდება არა იმდენად მოგება, რამდენადაც, წარმოების ზრდა, მასობრივი წარმოების უზრუნველყოფა. გარდა ამისა, მასობრივი წარმოება მოითხოვს მეურნეობაში კონცენტრაციასა და სპეციალიზაციას, იქმნება დიდი სპეციალიზებული საწარმოები, რომელთა გაძღოლასაც ცალკეული კაპიტალისტები ვეღარ ახერხებენ. მათი ხელმძღვანელობისათვის იქმნება დიდი და რთული აპარატები. ამ აპარატების სათავეში არიან მმართველები, რომელთაც თანამედროვე დასავლეთში უწოდებენ მენეჯერებს (ინგლისურში manager მმართველს ნიშნავს). ეს პროცესი, ბურჟუაზიული სოციოლოგების განმარტებით იმას ნიშნავს, რომ წარმოებაში კაპიტალისტები ჰკარგავენ ხელმძღვანელ როლს, რომ მათ ადგილს მმართველები, მენეჯერები იჭერენ, რომ ხდება ე.წ მენეჯერული რევოლუცია. პ. დრაკერი, რ. არონი, პ. სოროკინი და ბევრი სხვ. სოციოლოგი ირწმუნება, რომ თანამედროვე დასავლეთის საზოგადოებაში ერთიმეორეს დაშორდა საკუთრება წარმოების საშუალებებზე და კონტროლი ამ წარმოების საშუალებებზე, მათი მართვა. საკუთრებისა და მმართველობის გაყოფა ბურჟუაზიულ სოციოლოგებს „ ინდუსტრიული საზოგადოების“ ერთ-ერთი არსებით ნიშნად მიაჩნიათ.[10] ბერნჰემმა, რომელიც მენეჯერული რევოლუციის ერთ-ერთი პირველი მაუწყებელთაგანია, კაპიტალისტური საკუთრება საერთოდ გაუქმებულად გამოაცხადა, რადგან, მისი აზრით, საკუთრება კონტროლს ნიშნავს და ამიტომ წარმოების საშუალებათა ნამდვილი მესაკუთრეები არიან მენეჯერები — საწარმოთა მმართველები, დირექტორები. ბერნჰემის მიმდევრები რამდენადმე უფრო მეტ თავშეკავებულობას იჩენენ. ისინი კაპიტალისტებს „უტოვებენ“ საკუთრებას, მაგრამ სამაგიეროდ „დევნიან“ მათ წარმოების სფეროდან. წარმოების ნამდვილი ხელმძღვანელები, აცხადებს, მაგალითად, დრაკერი, მენეჯერები არიან. ხოლო რადგან წარმოებაა საზოგადოებრივი ცხოვრების ბაზისი, ინდუსტრიული საზოგადოების სათავეში სწორედ მენეჯერები არიან და არა კაპიტალისტები. რ. დარენდორფსაც, რომელიც თითქოს აკრიტიკებს კიდეც „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორიას, უეჭველ ფაქტად მიაჩნია საკუთრებისა და წარმოების საშუალებებზე კონტროლის გაყოფა. „ფორმალურ-იურიდიულად, – აცხადებს დარენდორფი, – წარმოების საშუალებებზე კერძო საკუთრება არ გამქრალა. მაგრამ საკუთრებისა და წარმოების ფაქტიური მმართველობის გაყოფის გამო მოხდა სტრუქტურული ცვლილება, რომლის შედეგადაც აღარა გვაქვს კაპიტალისტური საზოგადოება, თუკი ამ ცნებას მკაცრად განვსაზღვრავთ“ (თითქოს კაპიტალიზმის არსებობა — არარსებობა განსაზღვრების სიზუსტეზე იყოს დამოკიდებული!), ეს ფორმალურ-იურიდიული საკუთრებაც, დარენდორფის მტკიცებით, თანდათანობით ქრება, რამდენადაც კაპიტალისტური საწარმოები აქციონერთა ხელში გადადის. პ . დრაკერი კი, როგორც ჩანს დიდ იმედებს არ ამყარებს აქციონერების საზოგადოებაზე და მოითხოვს იურიდიულადაც (!) გაუქმდეს კერძო კაპიტალისტური საკუთრება. კერძო საკუთრების გაუქმება, დრაკერის მიხედვით, იქნებოდა უბრალოდ იმ ვითარების დაკანონება, რომელიც ფაქტიურად უკვე არსებობს.
ამრიგად, თუ „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორეტიკოსებს დავუჯერებთ, კაპიტალისტურ ქვეყნებში აღარ არიან მილიარდერები, აღარ არიან როკფელერები და მორგანები, მელონები და დიუპონები, ან თუ კიდევ შემორჩა სადმე კაპიტალისტი, ის გოლფის თამაშითა და საქველმოქმედო საქმიანობით არის გართული – აშენებს საავადმყოფოებს და სკოლებს, აწესებს პრემიებსა და სტიპენდიებს. ამერიკელი სოციოლოგი დ. ბელი პირდაპირ ამბობს, რომ ამერიკაში აღარ ბატონობს ცნობილი 60 ოჯახი, და ასევე საფრანგეთში შეწყდა 200 ოჯახის ბატონობა. საინტერესოა, რომ ამერიკის მრეწველთა ასოციაციამ 1966 წელს მოაწყო სიმპოზიუმი თემაზე „კაპიტალიზმის მომავალი” და ამ კონფერენციაზე ამერიკული პროფკავშირების ცნობილმა რეაქციულმა ლიდერმა ჯ. მინიმ „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორეტიკოსთა მსგავსად განაცხადა: ამერიკის ეკონომიკა აღარ არის კაპიტალიზმი ამ სიტყვის პირდაპირი მნიშვნელობით, ხოლო ასოციაციის პრეზიდენტმა თავის ბოლოთქმაში სიმპოზიუმის მონაწილეებს მიმართა: „თქვენ ხელშია კაპიტალიზმის მომავალი“.[11]
როგორც ჩანს, თვითონ კაპიტალისტებმა კარგად იციან „კაპიტალიზმის გაქრობის” თეორიის ფასი, ახლა თუ მუშებსაც ვკითხავთ, დავრწმუნდებით, რომ მათთვისაც შეუმჩნეველი დარჩა „კაპიტალიზმის გაქრობა“. ამას ვერც ბერჟუაზიული სოციოლოგები უარჰყოფენ. რ. არონი, „ინდუსტრიული საზოგადოების“ თეორეტიკოსი, აღიარებს, რომ მუშების განწყობილები არსებითად არ შეცვლილა, რომ ისინი თანამედროვე ინდუსტრიულ საზოგადოებაში „გაუცხოებულად“ გრძნობენ თავს.[12] ე.ი. თანამედროვე კაპიტალიზმისადმი ისინი ისევე მტრულად არიან განწყობილები, როგორც ეს მე-19 საუკუნეში იყო, ახლაც მას ასევე უწევენ ექსპლუატაციას როგორც „კლასიკური კაპიტალიზმის“ ეპოქაში. ასევე პ. დრაკერი, თუმცა იგი გვარწმუნებს, რომ „შრომა“ და „კაპიტალი“ (ე.ი. პროლეტარიატი და კაპიტალისტები) გაქრნენ, მოითხოვს, კერძო საკუთრების ფორმალურ მოსპობასაც- მუშის ფსიქოლოგიაზე გავლენის მოსახდენად; ამ ღონისძიების შედეგად, იმედოვნებს დრაკერი, დაიძლევა მუშის ის ღრმა რწმენა, რომ კაპიტალისტური საწარმო მოგებას ემსახურება.
პ. დრაკერი დიდ იმედებს არ ამყარებს იმაზე, რომ კაპიტალისტები დათანხმდებიან მათი საკუთრების გაუქმებაზე. ამიტომ ის სხვა პროგრამასაც გვთავაზობს თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში კლასობრივი ჰარმონიის დასამყარებლად. დრაკერი, როგორც ვთქვით, ამტკიცებს, რომ ინდუსტრიულ საზოგადოებაში კაპიტალისტების კლასი ჰქრება. თანამედროვე საზოგადოების ძირითად კლასებად მას მიაჩნია მუშები და მმართველები, მენეჯერები. თუ კიდევ არსებობს კონფლიქტი დღევანდელ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში, ეს არის კონფლიქტი მუშებსა და მენეჯერებს შორის, მაგრაშ ამ კონფლიქტს, ფიქრობს დრაკერი, მოევლება. რაშია კონფლიქტი? დრაკერი თვლის, რომ მენეჯერისა და მუშის კონფლიქტის ძირითადი მიზეზი ხელფასის დონე არ არის. მთავარი კონფლიქტი ხელფასის გაგებაში მდგომარეობს: მუშისათვის ხელფასი არის მისი სამუშაო ძალის ღირებულება. მწარმოებლისათვის კი ხელფასი არის ხარჯი, რომელიც მან პროდუქციის წარმოების დროს უნდა გასწიოს. მუშა აწმყოს თვალსაზრისით უყურებს ხელფასს, მწარმოებელი — მომავლის თვალსაზრისით. საკმარისია მუშამაც მწარმოებლის თვალით, შეხედოს თავის შრომას, რომ კონფლიქტის მიზეზი გაჰქრეს. დრაკერს სურს, მუშა იმაში დაარწმუნდეს, რომ მისი ხელფასი დამოკიდებულია საწარმოს მომგებიანობაზე. ამიტომ მუშასა და მწარმოებელს საერთო ინტერესები აქვთ. დრაკერი აქ იშველიებს გაცვეთილ, ჯერ კიდევ ძველ რომში შეთხზულ არაკს იმის შესახებ, რომ საზოგადოების კლასები ასევე უნდა ემსახურონ მთელ საზოგადოებას, სახელმწიფოს, როგორც ადამიანის სხეულის ნაწილები ემსახურებიან მთლიანად სხეულს.
ერთადერთი, ვინც კლასობრივ ჰარმონიას არღვევს, ეს არის დრაკერის აზრით, პროფკავშირები, ხოლო პროფკავშირების ძირითად ცოდვად იმას თვლის დრაკერი, რომ ისინი ხშირად გაფიცვების ორგანიზატორები არიან, გაფიცვები კი ინდუსტრიული საზოგადოებისათვის მას დაუშვებლად მიაჩნია. დრაკერი ფიქრობს, რომ საზოგადოებისათვის სრულიად არ არის აუცილებელი პროფკავშირები, მაგრამ რადგან ისინი არსებობენ და მუშებს ისინი თავიანთი ინტერესების დამცველებად მიაჩნიათ, იგი იძულებულია დაუშვას მათი მიზანშეწონილება, ოღონდ სურს ისინი მკაცრ ჩარჩოებში მოაქციოს. პროფავშირები, მსჯელობს დრაკერი, პასუხისმგებელნი უნდა იყვნენ საწარმოს საქმიანობისათვის. როგორ უნდა მოახერხონ პროფკავშირებმა მუშების ინტერესებიც დაიცვან და მწარმოებლებისაც? პროფკავშირების პრესტიჟი, დრაკერის მიხედვით, ემყარება გაფიცვის უფლებას. პროფკავშირების ძალა იმაშია, რომ მათ შეუძლიათ გაფიცვისაკენ მოუწოდონ მშრომელებს და ამით ზიანი მიაყენონ მწარმოებლებს და რადგან მუშებს გაფიცვის უფლება თავიანთ ერთ-ერთ ძირითად უფლებად მიაჩნიათ, მისი მთლიანად მოსპობა დრაკერს შესაძლებლად არ მიაჩნია. მაგრამ იგი აცხადებს, რომ გაფიცვა უნდა ჩათვლილ იქნეს განსაკუთრებულ, უჩვეულო ნაბიჯად და არა ყოველდღიურ საშუალებად: მთავრობამ უნდა გადაწყვიტოს ცალკეულ შემთხვევებში, რომელი გაფიცვა უქმნის საშიშროებას საზოგადოების კეთილდღეობას და ასეთი გაფიცვა აკრძალოს. დრაკერის მიხედვით, არ არის საჭირო გაფიცვის ამკრძალავი კანონის დადგენა, მაგრამ მთავრობას უნდა შეეძლოს გაფიცვის აკრძალვა: ე.ი. კონსტიტუციაში ეწეროს გაფიცვის თავისუფლება, აღმასრულებელმა ხელისუფლებან კი არარაობამდე უნდა დაიყვანოს ეს თავისუფლება.
„ინდუსტრიული საზოგადოების“ მითის ერთ-ერთი უკანასკნელი ნაირსახეობაა ე.წ. კონვერგენციის თეორია. ამ თეორიას პრეტენზია აქვს განჭვრიტოს არა მარტო თანამედროვე კაპიტალისტური საზოგადოების, არამედ, აგრეთვე, სოციალისტური სისტემის მომავალი. ისევე როგორც „ინდუსტრიული საზოგადოების“ მითი საერთოდ, ეს თეორიაც ჩვენს ეპოქაში მომხდარ გარკვეულ სოცილურ ცვლილებებს ასახავს, მაგრამ ეს ცვლილებები ბურჟუაზიული სოციოლოგების ცნობიერებაში დამახინჯებულ სახეს იღებენ.
თანამედროვე მსოფლიოში მოხდა სოციალური ცვლილებები, რომელთა მნიშვნელობის გათვალისწინება მართლა უცილებელია საზოგადოებრივი განვითარების პერსპექტივების განსაზღვრის დროს. კაპიტალიზმი შევიდა სახელმწიფო მონოპოლისტურ სტადიაში, რომელიც ხასიათდება იმით, რომ სახელმწიფო სულ უფრო მეტად ერევა ეკონომიურ ცხოვრებაში, იმით, რომ აუცილებელი ხდება გეგმიანობის გარკვეული ელემენტების შეტანა ეკონომიკის მართვაში და სხვა. მეორე მხრივ, სოციალისტურმა ქვეყნებმა, პირველ რიგში საბჭოთა კავშირმა, მიაღწიეს ეკონომიური განვითარების თვისობრივად ახალ საფეხურს, რომლის შედეგადაც შესაძლებელი გახდა მშრომელთა მატერიალური მოთხოვნილებების უფრო ფართო დაკმაყოფილება, მოხდა დემოკრატიის შემდგომი განვითარება და სხვ. ამავე დროს სამხედრო ტექნიკის განვითარების დღევანდელ დონეზე სულ უფრო აშკარაა, თუ რა დიდ საფრთხეს შეუქმნიდა მსოფლიოს იმის ცდა, რომ კონფლიქტი ორ საზოგადოებრივ სისტემას შორის ომის გზით გადაწყდეს. ორი მსოფლიო სისტემის მშვიდობიანი თანაარსებობა კაცობრიობისთვის სასიცოცხლო აუცილებლობა გახდა. ასეთ პირობებში ბურჟუაზიული სოციოლოგებიც იძულებული არიან სხვაგვარად წარმოიდგინონ ისტორიული პერსპექტივები.
იყო დრო, როდესაც ბურჟუაზიის იდეოლოგები სიბჭოთა კავშირთან შეჯიბრში მხოლოდ ომზე ამყარებდნენ იმედს. ახლა სულ უფრო მეტი ბურჟუაზიული მოაზროვნე საკითხს სვამს ასე: ან თანაარსებობა ან არარსებობა. ფრანგი ანტიკომუნისტი რაიმონ არონიც ასეთ დასკვნამდე მიდის; იმისთვის რომ კაცობრიობა გადარჩეს,- წერს ის, იგი უნდა შეეგუოს დაყოფას ორ სისტემას შორის.[13]
როგორია სოციალისუტი და კაპიტალისტური პერსპექტივები მშვიდობიანი თანაარსებობის პერიოდში? კონვერგენციის თეორია სწორედ ამ კითხვაზე ცდილობს გასცეს პასუხი. ამ თეორიის მიხედვით ერთადერთი შესაძლებელი გზა არის სოციალისტური და კაპიტალისტური სისტემების ერთმანეთთან დაახლოება („კონვერგენცია“ დაახლოებას ნიშნავს). ბურჟუაზიული სოციოლოგები ამტკიცებენ, რომ ეს დაახლოება უკვე მიმდინარეობს. ერთი მხრივ, კაპიტალისტურ წარმოებაში იზრდება სახელმწიფო სექტორი, იზრდება, აგრეთვე, როგორც ითქვა, გეგმიანობის ელემენტები კაპიტალისტური ეკონომიკის მართვაში. გეგმიანობა კი სოციალისტური სისტემისთვის არის დამახასიათებელი. მეორე მხრივ, ეკონომიკის მართვის, გარდაქმნა, რაც სოციალისტურ ქვეყნებში ხორციელდება უკანასკნელ წლებში, ბურჟუაზიული სოციოლოგების მიხედვით, ჩვენ კაპიტალიზმთან გვაახლოვებს. კაპიტალისტურ ეკონომიკას ახლა ცენტრალიზაციის ტენდენცია აქვს, ამბობენ კონვერგენციის თეორიის მომხრეები, სოციალისტურს კი — დეცენტრალიზაციის. მათი დაახლოება თითქოს გარდაუვალია. ბურჟუაზიული სოციოლოგები, პირველ რიგში, აქედან აკეთებენ იმ დასკვნას, თითქოს იდეოლოგიების ბრძოლაც ჰკარგავს მნიშვნელობას და დგება იდეოლოგიის კვდომის, „დეიდეოლოგიზაციის“ ეპოქა.
კონვერგენციის თეორია ზედაპირულ განზოგადებებს ემყარება. სინამდვილეში სახელმწიფო კაპიტალიზმს და გეგმიანობის ელემენტებს კაპიტალისტურ ეკონომიკაში არაფერი საერთო არა აქვთ გეგმიან სოციალისტურ მეურნეობასთან. რ. არონიც კი აღიარებს, რომ სახელმწიფო სექტორი მონოპოლისტური კაპიტალიზმის პირობებში არსებითად არ განსხვავდება კერძო კაპიტალისტური ეკონომიკისაგან.[14]
კიდევ უფრო შორსაა სინამდვილისაგან ბურჟუაზიული სოციოლოგების ის პროგნოზები, რომლებიც სოციალისტურ საზოგადოებას ეხაბიან. საზოგადოებათა მსგავსება-განსხვავებას ეკონომიკურ ურთიერთობათა მსგავსება-განსხვავება განსაზღვრავს. სოციალისტურ და კაპიტალისტურ საზოგადოებებში კი ერთმანეთის საპირისპირო ეკონომიკური ურთიერთობებია. ეს უკნასკნელი იწვევს სოციალისტური და ბურჟუაზიული იდეოლოგიების დაპირისპირებასაც.
კაპიტალიზმის ბუნება არ შეცვლილა. მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ თანამედროვე კაპიტალიზმში მომხდარი ცვლილებები უმნიშვნელო იყოს.[15] კაპიტალისტური საზოგადოების განვითარებაში მოხდა მნიშვნელოვანი ცვლილებანი და მათი გათვალისწინება აუცილებელია, თუ გვინდა, რომ გავერკვეთ იდეოლოგიური ბრძოლის ახალ ამოცანებში.
კაპიტალისტური სინამდვილე და იდეოლოგიური ბრძოლის ახალი ამოცანები
ჩევნ უკვე ვნახეთ თუ როგორ აფასებენ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში მომხდარ ცვლილებებს ბურჟუაზიული სოციოლოგები. მათი აზრით, კაპიტალიზმის ბუნება შეიცვალა, კაპიტალიზმი გაჰქრა, ამიტომ ბრძოლას კაპიტალიზმის წინააღმდეგ ისინი უაზროდ აცხადებენ. მარქსისტების უპირველესი ამოცანაა აჩვენონ კაპიტალისტური საზოგადოების შესახებ ლიბერალურ-ბურჟუაზიული ილუზიებისა თუ კაპიტალიზმის დამცველების შეგნებული მისტიფიკაციების მხილება. მაგრამ ეს მხილება წარმატებული მაშინ იქნება, როდესაც იმასაც გამოვავლენთ, თუ რა ცვლილებები მოხდა თანამედროვე კაპიტალიზმში. საქმისათვის საზიანოა არა მარტო იმის უგულვებელყოფა, რომ კაპიტალიზმი კაპიტალიზმად დარჩა, არა ნაკლებად საზიანოა დოგმატისტური შეცდომაც: იმის მტკიცება, რომ თანამედროვე კაპიტალიზში არაფრით არ განსხვავდება მე-19 საუკუნის კაპიტალიზმისაგან და ამიტომ მას იმავე მეთოდებით უნდა ვებრძოლოთ როგორც ერთი საუკუნის წინ ებრძოდნენ. როდესაც კაპიტალიზმში მომხდარ ცვლილებებს აზვიადებენ, ამას მოსდევს რევოლუციური ამოცანების დავიწყება. ხოლო როდესაც ამ ცვლილებებს სრულიად უგულებელყოფენ, ამას ის მოსდევს, რომ ვერ ერკვევიან ახალ ვითარებაში, ვერ ხედავენ კაპიტალიზმის წინააღმდეგ მიმართულ ახალ ძალებს, და ამის შედეგად რევოლუციური ლოზუნგები „რევოლუციურ“ ფრაზებად იქცევა. ასეთ შეცდომაში ვარდება ჩინეთის კომუნისტური პარტიის ხელმძღვანელობა. იგი გამოდის იმ სტრატეგიული და ტაქტიკური ხაზის წინააღმდეგ, რომელიც მსოფლიო კომუნისტურმა მოძრაობამ გამოიმუშავა ახალი ვითარების ანალიზის საფუძველზე.
ცვლილებები თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში, უწინარეს ყოვლისა, დაკავშირებულია ჩვენი ეპოქის სამეცნიერო-ტექნიკურ რევოლუციასთან. ატომური ენერგიის გამოყენება, ახალი ქიმიური მასალების წარმოება, კიბერნეტიკის განვითარება და გამოთვლითი ტექნიკის დანერგვა და სხვა მეცნიერული აღმოჩენები და ტექნიკური სიახლეები გადატრიალებას ახდენენ საწირმოო ძალებში. მონოპოლისტური კაპიტალიზმის პირობებში სამეცნიურო-ტექნიკური რევოლუცია წინააღმდეგობებს აწყდება, მაგრამ იგი, სხვა ფაქტორებთან ერთად, მაინც განსაზღვრავს ცვლილებებს როგორც ეკონომიკაში, ისე სოციალურ ურთიერთობებში.
სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუცია ორი მიმართულებით ახდენს ზემოქმედებას თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაზე. ერთი მხრივ, იგი ამწვავებს მის წინააღმდეგობებს, იგი აჩქარებს წარმოების კონცენტრაციას, რაც უფრო აუცილებელს ხდის გეგმიანობას, მეურნეობის ხეღმძღვანელობის მეცნიერულ ორგანიზაციას. ამით იგი ააშკარავებს იმას, რომ კაპიტალისტური საკუთრება და კაპიტალისტების კლასი აბრკოლებენ საზოგადოების განვითარებას. მეორე მხრივ, „თანამედროვე სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუციის პირობებში შრომის ნაყოფიერება ფრიად სწრაფი ტემპებით იზრდება“.[16] ასე, მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატების დამუშავებით მრეწველობაში შრომის ნაყოფივრება 1958 წლიდან 1965 წლამდე გაიზარდა 53 პროცენტით.[17] სამეცნიერო-ტექნიკურ რევოლუციასთან არის მნიშვნელოვანწილად დაკავშირებული ის, რომ კაპიტალისტური წარმოების განვითარების ტემპები, რომლებიც მე-20 საუკუნის პირველ ათეულ წლებში შენელდა, უკანასკნელ ათეულ წლებში კვლავ დაჩქარდა. შრომის ნაყოფიერების და წარმოების განვითარების ტემპების ეს ზრდა გარკეეული მანევრირების საშუალებას აძლევს კაპიტალიზმს და, ამრიგად, თუ სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუცია, ერთი მხრივ, ამწვავებს იმპერიალიზმის წინააღმდეგობებს, მეორე მხრივ, იგი ერთგვარ საშუალებებსაც აძლევს მას ზოგიერთი წინააღმდეგობის შერბილებისათვის.[18]
ერთ-ერთი საშუალება, რასაც შრომის ნაყოფიერების ზრდა აძლევს კაპიტალიზმს მისი ზოგიერთი წინააღმდეგობის დროებითი შერბილებისათვის, შემდეგში მდგომარეობს: შრომის მაღალი ნაყოფიერება შესაძლებელს ხდის მუშათა კლასის სულ უფრო დიდ ნაწილის დასაქმებას არამწარმოებლურ დარგებში, კერძოდ მომსახურების სფეროში, ეს ტენდენცია, ჯერ კიდევ კ. მარქსმა შენიშნა.[19] სწორედ ასეთი ცვლილებები მოხდა უკანასკნელ ათწლეულებში ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ხოლო სხვა კაპიტალისტურ ქვეყნებში – 50-იანი წლების მეორე ნახევრიდან.[20] ასე, მაგალითად, თუ 1929 წელს ამერიკის შეერთებულ შტატებში მატერიალურ სფეროში დასაქმებული იყო 28 მილიონი ადამიანი, ხოლო არამწარმოებლურ სფეროში — 14 მილიონი, 1962 წ. ეს შეფარდება შეადგენდა 30,5 მილიონს 33,2 მილიონის წინააღმდეგ. ამას კი შედეგად ის მოსდევს, რომ იზრდება მოთხოვნილება ელექტროენერგიაზე, გაზზე, ტრანსპორტის საშუალებებზე, სამრეწველო საქონელზე, რომელიც საჭიროა მომსახურების სფეროსათვის, აგრეთვე ამ დარგის მუშაკების მოხმარებისათვის, და, ამრიგად, იქმნება შედარებით მყარი ბაზარი სამრეწველო პროდუქციის გარკვეული ნაწილისათვის, რაც ზრდის მატერიალური წარმოების განვითარების შესაძლებლობებს.[21]
სამეცნიერო-ტექნიკურ რევოლუციასთან დაკავშირებულია, აგრეთვე, ის, რომ იზრდება წარმოების კონცენტრაციის ტემპები, ჩქარდება მონოპოლიების სახელმწიფოსთან შეზრდის პროცესი, აუცილებელი ხდება მეურნეობაში გეგმიანობის გარკვეული ელემენტების შეტანა. სამეცნიერო-ტექნიკური პროგრესის შედეგია ის, რომ წარმოების მოცულობა და ეფექტიანობა სულ უფრო მეტად არის დამოკიდებული საწარმოების ტექნიკურ აღჭურვილობაზე, მეცნიერების განვითარებასა და მის დანერგვაზე წარმოებაში, ეს კი სულ უფრო დიდ ხარჯებს მოითხოვს წარმოების შემდგომი განვითარებისათვის და ამიტომ აუცილებელი ხდება მონოპოლიების შემდგომი გამსხვილება. ამასთან, იზრდება წარმოების სპეციალიზაცია და სტანდარტიზაცია, რაც გარდუვალად იწვევს კონტაქტების ზრდას წარმოების სხეადასხვა დარგებს, სხვადასხვა მონოპოლიურ გაერთიანებებს შორის. განსაკუთრებით დიდი სახსრები სჭირდება ელექტრონული ქიმიური და მრეწველობის სხვა ახალი დარგების განვითარებას. ამ ახალი დარგების განვითარება მოითხოვს დიდი სახსრების ხარჯვას მეცნიერულ გამოკვლევებისთვის, ამის განხორციელება კი ძნელდება კერძო საკუთრების პირობებში. ამიტომ სახელმწიფო იძულებულია ჩაერიოს სამეურნეო საქმიანობაში. ეს მით უფრო აუცილებელი, რომ წარმოების ახალი დარგები (კერძოდ ატომური მრეწველობა) მჭიდროდაა დაკავშირებული სამხედრო მრეწველობასთან, რომელიც ძირითადად ან სახელმწიფოს ხელშია ან სახელმწიფო უწევს კონტროლს. სახელმწიფოს ჩარევა განსაკუთრებოთ აუცილებელი ხდება ისეთ განვითარებულ კაპიტალისტურ ქვეყნებში, რომელბშიც საერთო მოცულობა შედარებით მცირეა და მონოპოლიებს უჭირთ კონკურენცია გაუწიონ ამერიკის შეერთებული შტატების მონოპოლიურ გაერთიანებებს.
სახელმწიფო მონოპოლისტური კაპიტალიზმი, სახელმწიფოს ჩარევა სამეურნეო საქმიანობაში — ახალი დარგების განვითარების სტიმულირების, მონოპოლიებისათვის სუბსიდიების მიცემის, სახელმწიფო საწარმოების შექმნის, მეცნიერული გამოკვლევების დაფინანსების, სახელმწიფო ბაზრის შექმნის თუ სპეციალური ანტიკრიზისული ღონისძიებების შემუშავების სახით — გარკვეულ გავლენას ახდენს ომის შემდგომ პერიოდში განვითარებული კაპიტალისტური ქვეყნების ეკონომიურ ზრდაზე.[22]
წარმოების სტრუქტურაში მომხდარი ცვლილებები ცვლიან, აგრეთვე, კაპიტალისტური საზოგადოების კლასობრივ სტრუქტურას. ჯერ ერთი, მკვეთრად მცირდება სოფლის მოსახლეობის რიცხვი: 1920 წლიდან 1960 წლამდე, მაგალითად, სოფლის მურნეობაში დასაქმებულთა წილი შემცირდა ამერიკის შეერთებულ შტატებში 26,5-დან 8,6 პროცენტამდე, იაპონიაში 50,9-დან 33,4 პროცენტამდე, საფრანგეთში (1920-დან 1954-მდე) 41,5-დან 27 პროცენტამდე და ა.შ. ერთ-ერთი უმნიშვნელოეანესი პროცესია საინჟინრო ტექნიკური მუშაკების ხვედრითი წონის მკვეთრი ზრდა. მე-19 ს-ის მეორე ნახევარში მოსამსახურეები შეადგენდნენ მოსახლეობის მცირე ფენას. 1870 წელს ამერიკის შეერთებულ შტატებში ისინი შეადგენდნენ მეურნეობაში დასაქმებულთა 2,5%-ს. 1957—1963 წლებში კი მათი ხვედრითი წონა უკვე იყო ამერიკაში – 28%, გფრ-ში – 23%, ინგლისში — 22 %.[23] მსხვილ საწარმოებში კი ინჟინერ-ტექნიკური მუშაკები მთელი პერსონალის 1/3-ს შეადგენენ. განსაკუთრებით დიდია მათი ხვედრითი წონა მეურნეობის ახალ დარგებში. მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატების ქიმიურ და ატომურ მრეწველობაში ისინი შეადგენენ პერსონალის 50 და 60 პროცენტს.[24]
ბურჟუაზიული სოციოლოგები ინჟინერ-ტექნიკური პერსონალისა და საერთოდ მოსამსახურეთა რაოდენობის ზრდას იმის მაჩვენებლად მიიჩნევენ, თითქოს თანამედროვე კაპიტალისტურ ქვეყნებში, კ. მარქსის პროგნოზის საწინააღმდეგოდ, კი არ იზრდება, არამედ მცირდება პროლეტარიზაცია. სინამდვილეში, მოსამსახურეების რიცხვის ზრდა არ ნიშნავს იმას, თითქოს კლასების დაპირისპირება მცირდებოდეს, თითქოს ხდება კაპიტალისტური ქვეყნების მოსახლეობის გადაქცევა ერთიან საშუალო კლასად. საქმე იმაშია, რომ მოსამსახურების ფართო ფენები თანამედროვე კაპიტალისტურ ქვეყნებში სულ უფრო უახლოვდებიან თავისი სოციალური მდგომარეობით მუშათა კლასს. ამას გვიჩვენებს მათი შემოსავლის შედარება მუშების შემოსავალთან, მათი შრომის ხასიათის გარკვევა, მათი სოციალური შემადგენლობის შეცვლა. მოსამსახურეთა მასობრივი პროფესიული ჯგუფების ხელფასი ჯერ კიდევ მე-20 ს-ს დასაწყისში მნიშვნელოვნად უფრო მაღალი იყო კვალიფიციური მუშების ხელფასზე, ახლა კი ის უფრო დაბალიც კია.[25] მოსამსახურეთა შორის წინათ ბევრი იყო ისეთი, რომელიც დამოუკიდებელ საქმიანობას ეწეოდა. ახლა მოსამსახურეთა დიდი უმრავლესობა ისეთსავე დაქირავებულ მუშაობას ეწევა, როგორც მუშები. დაქირავებული შრომის ადამიანთა რიცხვი ამის შედეგად, მკვეთრად გაიზარდა, მაგალითად, მათი ხვედრითი წონა ამერიკის შეერთებული შტატების თვითმოქმედ მოსახლეობაში გაიზარდა 59,4 პროცენტიდან 1870 წელს 86,6 პროცენტამდე 1954 წ., საფრანგეთში — 54,6% დან 1851 წელს — 64,9 პროცენტამდე 1954 წელს, გერმანიაში 64,7 პროცენტიდან 1882 წელს 75,4 პროცენტამდე. 1956 წელს (გფრ) და ა. შ.[26] რაც შეეხება მოსამსახურეების სოციალურ შემადგენლობის ცვლილებას, ამას შემდეგი ციფრები გვიჩვენებენ: თუ მაგალითად, 1910 წელს გერმანიაში მომსახურეთა 53 პროცენტი ბურჟუაზიული კლასებიდან იყო გამოსული, გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში 1958 წელს ამავე კლასებიდან გამოსულნი შეადგენდნენ მოსამსახურეთ 25 პროცენტს.
ტექნიკური პროგრესი იწვევს არა მარტო საინჟინრო-ტექნიკური პერსონალის ხვედრითი წონის ზრდას, არამედ ცვლის თვით ფიზიკური შრომის მუშაკების პროფესიულ-ტექნიკურ სახესაც. კაპიტალისტები იძულებული არიან მუშებს უფრო მაღალი განათლება მისცენ, ვინაიდან ამის გარეშე მუშები ვერ გაართმევენ თავს თანამედროვე ტექნიკას.
მუშების კვალიფიკაციისა და ინჟინერ-ტექნიკური პერსონალის ხვედრითი წონის ზრდა, ბუნებრივია, ზეგავლენას ახდენს კლასობრივ ურთიერთობაზე და მუშათა მოძრაობის პერსპექტივებზე თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში. ერთი მხრივ, იზრდება პროლეტარული მასების შეგნებულობის დონე, იზრდება საერთოდ ანტიკაპიტალისტური ძალების შეგნებულობა. მეორე მხრივ, თუმცა მოსამსახურეები თავიანთი მდგომარეობით სულ უფრო უახლოვდებიან მუშებს, ერწყმიან მათ, მაგრამ ისინი ჯერ მაინც ნაკლებად ორგანიზებულნი არიან, მათზე ბურჟუაზიული იდეოლოგიის ზეგავლენა უფრო ძლიერია და ა.შ. ამის გათვალისწინება აუცილებელია, თუ გვინდა სწორად განვსაზღვროთ კლასობრივი ბრძოლის განვითარების პერსპექტივები.
სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუცია ზეგავლენას ახდენს მშრომელთა მატერიალურ მდგომარეობაზეც. როგორც ცნობილია, კაპიტალიზმის განვითარების კანონია მშრომელთა ექსპლოატაციის ხარისხის ზრდა. მაგრამ ექსპლოატაციის გზები არ არის ყოველთვის ერთნაირი. თუ წინათ მშრომელთა ექსპლოატაციის გაზრდის ძირითადი საშუალებები იყო სამუშაო დღის გახანგრძლივება და ხელფასის შემცირება, ახლა კაპიტალისტები იძულებული არიან შეიცვალონ ტაქტიკა, მუშათა კლასმა ხანგრძლივი ბრძოლის შედეგად მიაღწია სამუშაო დღის მნიშვნელოვან შემცირების ხოლო ცალკეულ განვითარებულ ქვეყნებში არაიშვიათად აღწევენ რეალური ხელფასის ზრდასაც. რა თქმა უნდა, როდესაც ვლაპარაკობთ მშრომელთა მატერიალურ მდგომარეობაზე კაპიტალისტურ ქვეყნებში, არ შეიძლება მხედველობაში არ მივიღოთ ის დიდი განსხვავები, რომელიც არსებობს სხვადასხვა ქვეყნებს შორის. ცნობილია, მაგალითად რომ საშუალო საათობრივი ხელფასი ამერიკის შეერთებული შტატების მრეწველობაში 1961 წელს 3-ჯერ და უფრო მეტად მაღალი იყო, ვიდრე ინგლისსა და გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკაში, 4—4,5-ჯერ მეტი ვიდრე ჰოლანდიას, და საფრანგეთში და 9-ჯერ მეტი ვიდრე იაპონიაში. დიდი განსხვავება არსებობს ცალკეულ ქვეყნებში სხვადასხვა ერების წარმომადგენელთა შრომის ანაზღაურებაში 1965 წ. ჩრდილოეთ როდეზიის სპილენძის მაღაროებში აფრიკელი მუშის საშუალო თვიური ხელფასი შეადგენდა 18,7 დოლარს, ხოლო ევროპელისა 381,5 დოლარს.[27] როდესაც ვლაპარაკობთ მშრომელთა მატერიალურ მდგომარეობაზე განვითარებულ კაპიტალისტურ ქვეყნებში, მაგალითად, ამერიკის შეერთებულ შტატებში, მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ ადიმიანთა ისეთი ჯგუფების მდგომარეობაც, როგორიც არიან ზანგები, იმიგრანტები ლათინური ამერიკის და სხვა ქვეყნებიდან და ა. შ. ყოველივე ამის მიუხედავად, თანამედროვე კაპიტალისტური ქვეყნების მუშებზე არ შეიძლება ვიმსჯელო მე-19 საუკუნის მდგომარეობის მიხედვით. „თანამედროვე მუშების მნიშვნელოვანი ნაწილი ეს უკვე არ არიან შიმშილით, სიღატაკით, უმეცრებით დაბეჩავებული მშრომელები, რომლებიც პროლეტარული მასების ტიპური წარმომადგენლები იყვნენ 1864 წელს…“[28] თუ კაპიტალიზმის წინამონოპოლისტურ სტადიაზე პროლეტარიატის ექსპლოატაციის გაზრდის ძირითადი მეთოდი სამუშაო დღის გახანგრძლივებასთან ერთად იყო შრომის ანაზღაურების შემცირება, იმპერიალიზმის ეპოქაში (განსაკუთრებით კი თანამედროვე ეტაპზე) ექსპლოატაციის გაძლიერების ძირითადი საშუალებაა შრომის ინტენსიფიკაცია, დროის გარკვეულ მონაკვეთში მშრომელის ენერგიის მაქსიმალური გამოყენება. ამის გათვალისწინებაც აუცილებელია მუშათა მოძრაობის თანამედროვე პერსპექტივების შეფასებისათვის და იდეოლოგიური ბრძოლის შესაფერისი ფორმების შესარჩევად. აუცილებელია იმის გათვალისწინება, რომ თანამედროვე პროლეტარიატის ძირითადი მასა ახლა მხოლოდ თავისი ყველაზე ელემენტარული მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად როდი იბრძვის. „განვითარებული კაპიტალისტური ქვეყნების მშრომელები დღეს ცდილობენ მოიპოვონ ადამიანისათვის ღირსეული ცხოვრების უფლება“.[29]
ამრიგად, კაპიტალისტურ სინამდვილეში, მართლაც მოხდა ცვლილებები. სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუციისა და სხვა პროცესების შედეგად კაპიტალისტური ეკონომიკის განვითარების ტემპები გაიზარდა. ცვლილებები მოხდა ადამიანთა ყოფაცხოვრების პირობებშიც. კაპიტალიზმი კაპიტალიზმად დარჩა, მისი ექსპლოატატორული ბუნება არ შეცვლილა და ამიტომ მშრომელები კვლავ მტრულად არიან მისადმი განწყობილი. მაგრამ ისევე როგორც შეიცვალა ექსპლოატაციის მეთოდები, ისევე როგორც კაპიტალისტებმა შეცვალეს მშრომელების წინააღმდეგ ბრძოლის ტაქტიკა, ასევე შეიცვალა კაპიტალიზმით უკმაყოფილების მოტივები და უნდა შეიცვალოს მუდამ იცვლება კიდეც კაპიტალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის ფორმები.
წინათ მარქსისტები თვლიდნენ რომ რევოლუციური სიტუაციის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა მასების გაჭირვების მკვეთრი გამწვავება. ახლა კი ისინი ითვალისწინებენ თანამედროვე კაპიტალიზმში მომხდარ ცვლილებებს და სამართლიანად უშვებენ იმას, რომ რევოლუციური სიტუაცია შეიძლება წარმოიშვას მასების გაჭირვების ასეთი გაუარესების გარეშეც, ომის საფრთხის წინააღმდეგ, პროფაშისტული რეაქციული ძალების წინააღმდეგ ბრძოლის მსვლელობაში.[30]
კლასობრივი ბრძოლის თანამედროვე ეტაპზე წინა პლანზე წამოიწიეს ისეთმა ამოცანებმა, როგორიცაა მშრომელთა ბრძოლა დემოკრატიული უფლებებისათვის, ადამიანის უფლებისათვის, პიროვნებისადმი პატივისცემისათვის, ეკონომიკაში მონაწილეობისათვის და სხვ.[31] თანამედროვე მონოპოლისტური კაპიტალიზმი, სამართლიანად აღნიშნავდა დანიის კომუნისტური პარტიის ცკ პრეზიდიუმის წევრი ნორ ლიუნდი, ხელს უშლის ადამიანს განავითაროს თავისი უნარები. ამიტომაც სულ უფრო დიდ მნიშვნელობას იძენს დღევანდელ ბრძოლაში მორალურ-იდეოლოგიური პრობლემები და ბრძოლისუნარიანი სოციალისტური ჰუმანიზმის განვითარება.
დაბოლოს, აუცილებელი ხდება იმის გათვალისწინება რომ წარმოიშვნენ და განვითარდნენ მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები, რომელთაც ფართოდ იყენებს მშრომელთა იდეოლოგიური დამუშავებისათვის ბურჟუაზიული პროპაგანდა. დღეს ადამიანი მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების — გაზეთების, რადიოს, ტელევიზიის, კინოს განუწყვეტელ ზეგავლენას განიცდის, და ამის შეუფასებლობას დიდი ზიანის მოტანა შეუძლია. არ შეიძლება დღეს თავი იმით დავიმშვიდოთ, რომ ტყუილს მოკლე ფეხები აქვს და ამიტომ თანამედროვე ადამიანი თითქოს ადვილად მივა სიმართლემდე კაპიტალიზმისა და სოციალიზმის შესახებ დღეს, როდესაც განვითარებული კაპიტალისტური ქვეყნები კვალიფიციური მუშების დიდი ნაწილი შედარებით კმაყოფილია თავის პირობებით და როდესაც ამავე დროს ბურჟუაზიული პროპაგანდა ყოველნაირად ცდილობს შთააგონოს ის, თითქოს დღევანდელი კაპიტალიზმის მიზანია მთელი საზოგადოების კეთილდღეობა, ელემენტარული ჭეშმარიტების გამეორება კაპიტალიზმისა და სოციალიზმის შესახებ დიდ ეფექტს ვერ მოგვცემს. საჭიროა იმის ჩვენება, თუ რამდენად დიდია უფსკრული მრეწველობის თანამედროვე განვითარების შესაძლებლობებსა და კაპიტალისტურ სინამდვილეს შორის, საჭიროა იმ ახალი წინააღმდეგობების ჩვენება, რომლებიც კაპიტალიზმის თანამედროვე საფეხურისთვის არის დამახასიათებელი, საჭიროა იმის ნათელყოფა, რომ თანამედროვე კაპიტალიზმი ვერ აკმაყოფილებს ადამიანის ძირითად მისწრაფებებს, საჭიროა იმ ღრმა კრიზისის დახასიათება, რასაც დღევანდელ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში განიცდის პიროვნება, თანამედროვე ბურჟუაზიული კულტურა, კრიზისისა, რომლის არსებობაც დღეს დასავლეთის ბურჟუაზიული მოღვაწეებიდანაც თითქმის არავის აეჭვებს. დაბოლოს, საჭიროა იმის მხილება, თუ როგორ ცდილობს თანამედროვე კაპიტალისტური ქვეყნების მშრომელთა ცნობიერებაზე ზეგავლენის მოხდენას ბურჟუაზიული პროპაგანდა.
[1] D Bell, The End of Ideology, Glencoe, 1960, გვ. 17.
[2] P .A. Sorokin, The Baisc Trends of Our Time, 1964, გვ. 52.
[3] New York Times Magazine, 1968, 6/Vi.
[4] Propaganda and The Cold War, Washington, 1963, გვ 54.
[5] L. Erhard, Wohlstand für alle, Wien, 1964.
[6] L. Johnson, This is Amerika. A Portrait of Nation, N-Y, 1956.
[7] იხ. В. Ядов таина лжи, გვ. 4.
[8] R . Dahrendorf, Gesellschaft und Freiheit, München, 1961, გვ. 22.
[9] P.F Drucker, The New Society. The Anatomy of Industrial Order. N.Y and Evanston, 1962, გვ. 117.
[10] P.A Sorokin. The Basic Trends of our Time, გვ 81: R Darrendorf, Soziale Klassen und KlassenKonflikt in der Industriellen Gesellschaft, Stuttgart , 1957. გვ. 43.
[11] The Future of Capitalism, N.Y.L, 1967, გვ. 27.
[12] R. Aron, Dix-huit lecons sur la societe industielle. P, 1962, გვ. 314.
[13] R. Aron , Trois essais sur l’age industriel, plun , გვ 65
[14] R. Aron, Dix-Huit lecons, გვ. 300-301.
[15] „სწორი არ იქნებოდა დაგვეხუჭა თვალი იმაზე, რომ კაპიტალისტურ სამყაროში ადგილი აქვს არსებით ტექნიკურ პროგრესს, ხდება სერიოზული ძვრები საზოგადოებრივი წარმოების სტრუქტურაში. საწარმოო პროცესების ტექნიკასა და ტექნოლოგიაში“ (Л.А. Леонтьев, “Капитал” К.Маркса и современная эпоха, М., 1968. გვ. 150).
[16] Маркс и современность, М., 1968, გვ. 190.
[17] იგივე, გვ. 190.
[18] იგივე, გვ. 213. Ю, Красин, Ленин, революция, современность, 1967, გვ. 83-84.
[19] კ. მარქსი , კაპიტალი, 1954, გვ. 563.
[20] Экономика зарубежных стран (изменения и структура), М., 1966, გვ. 26-27.
[21] იგივე, გვ.34-35.
[22] международное революционное движение рабочего класса, М. 1965, გვ. 69.
[23] Современный рабочий класс капиталистических стран, М, 1965, გვ. 30.
[24] იგივე, გვ. 32.
[25]. Н. Гесснер. Социальные последствия научно-технической революции в капиталистических странах “Мировое хозяйство и международные отношения”, 1967, გვ. 23.
[26] международное революционное движение рабочего, გვ. 111-112.
[27] М. С. Драгилев, Н.И. Мохов, П.А. Кутушин, Современные вопросы политэкономики капитализма, М. 1967, გვ. 216.
[28] международное революционное движение рабочего, გვ. 157.
[29] იგივე, გვ. 243.
[30] იგივე, გვ. 205.
[31] Жури «Проблемы мира и социализма»., 1966, გვ. 22.