წინამდებარე ტექსტში, ქართველი ფილოსოფოსი მერი ჭელიძე (1923 – 2011) ზოგად ხაზებში ახასიათებს მეოცე საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი სოციალ-თეორეტიკოსის, ერიხ ფრომის, კრიტიკულ მიმართებას მეოცე საუკუნის მომხმარებელი ადამიანისადმი და იმ ეკონომიკური ფორმაციისადმი, რომელიც ადამიანის დეჰუმანიზაციას და მისი ფლობის მანიით დაავადებას იწვევს. მიუხედავად იმისა, რომ ე. ფრომის მსჯელობები, ხშირ შემთხვევაში, აცდენაშია რევოლუციური მარქსიზმის მოძღვრებასთან და უახლოვდება კაპიტალისტური ფორმაციის წვრილ ბურჟუაზიულ კრიტიკას (რომელიც კატეგორიულად უარყოფს საზოგადოებრივი გარდაქმნის რევოლუციურ გზას), ვფიქრობთ, რომ ე. ფრომის მოძღვრებაში შესაძლებელია მთელი რიგი რაციონალური მარცვალის მოხელთება, იმ კრიტიკული ელემენტების ჩაჭერა, რაც თანამედროვე მკითხველს არსებული ექსპლოატატორული ეკონომიკური ფორმაციისგან გამოწვეულ ადამიანურ კრიზისს უფრო თვალნათლივ და კომპლექსურად დაანახებს. ასევე საგულისხმოა, საბჭოთა მეცნიერების და, ამ შემთხვევაში, ქართული ფილოსოფიური სკოლის დაინტერესება დასავლური მარქსიზმის ერთ-ერთი მაგისტრალური წარმომადგენლით. მიუხედავად იმისა, რომ იმ პერიოდში ქართულ ენაზე არ მოიპოვებოდა ე. ფრომის ბესტსელერად ქცეული ნაშრომები, ქართველ მკითხველს მაინც ჰქონდა საშუალება, თუნდაც ზოგად ხაზებში მაინც გასცნობოდა დასავლური მარქსიზმის პრობლემატიკას.
აჩრდილის სარედაქციო კოლეგია
„ილუზორული ყოფიერება“! ცხადია, იგი მხოლოდ ადამიანის ყოფა შეიძლება იყოს. მაგრამ რას ნიშნავს „ილუზიების ყოფიერება“? როგორ არის შესაძლებელი ილუზიებისაგან განთავისუფლება, „ილუზიების მიღმა მყოფობა?“
ამ საკითხების კვლევით ერიხ ფრომმა თანამედროვეობის ყველაზე სასიცოცხლო მნიშვნელობის პრობლემა დააყენა და ილუზიებისაგან ხსნის გზა უფრო ნათელი ფერებით დახატა, როდესაც თანამედროვე ადამიანის ყოფის ანუ „ინდუსტრიული საზოგადოების” ძირითადი ტენდენციების ანალიზით აღმოაჩინა ცხოვრების ორი პრინციპი: ერთი უფრო მომძლავრებული — ფლობის, მოხვეჭის, დაუფლების სტიმულებით განსაზღვრული, და მეორე, შედარებით მცირეთა ცხოვრების წესი, — დაქვემდებარებული ადამიანთა სულიერი და ზნეობრივი ამაღლების, ჭეშმარიტი ადამიანური არსებისაკენ ლტოლვის, ცხოვრების ნამდვილ ღირებულებათა გაცნობიერებისა და მათი განხორციელებისადმი.
ფროიდის ფსიქოანალიზისა და გერმანული ფილოსოფიის ტრადიციებზე აღზრდილი, ფაშიზმის წინააღმდეგ შეუპოვარი მებრძოლი, შემდეგ „ამერიკანიზირებული“, მაგრამ ბოლოს ფრანკფურტის სკოლასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ერიხ ფრომი (1900—1980 წწ.) ჩვენი საუკუნის 70-იანი წლებიდან საკმაოდ აღიარებული პოპულარობით გამოირჩეოდა. ეს სწორედ ის დრო იყო, როცა სარტრის ეგზისტენციალისტურმა ნოვაციებმა, მარკუზესა და საერთოდ ფრანკფურტელების თავისებურმა „რევოლუციურმა“ იდეებმა კრახი განიცადეს, ერიხ ფრომის წიგნები კი ბესტსელერების სიაში შეიტანეს და მის ცალკეულ გამოკვლევებს ცხოვრების საზრისის ახსნაში გზის გამკვლევის, სახელმძღვანელოს მნიშვნელობა მიანიჭეს.
ასეთი პოპულარობის მიზეზი ეგებ პირდაპირი და გულახდილი მსჯელობის ის მანერა იყო, რომლითაც ე. ფრომი თანამედროვე ადამიანსათვის ესოდენ საჭირბოროტო პრობლემას აანალიზებდა? ან შესაძლოა ეგზისტენციალიზმის ფილოსოფიურ ცნებებში ღრმად დაფარული თანამედროვე ცხოვრების შინაარსის ნათლად ჩვენების და პრაქტიკასთან მისადაგების მისეული უნარი შერწყმული მარტივად გადმოცემის ფორმასთან?
ცხადია, ყოველივე ეს ხელსაყრელ ვითარებას ქმნიდა სპეციალისტთა წრეში. ისედაც საკმაოდ აღიარებული ავტორის ფართო პოპულარობისათვის, მაგრამ ფრომის პოპულარობის მიზეზი სხვა თეორიულ-ფილოსოფიურ წყაროებიდან მოედინება და პირველი მათგანი ის არის, რომ ე. ფრომი იყო ფროიდისტი, ფსიქოანალიტიკოსი, სპეციალისტი-პრაქტიკოსი, რომ მან ამ მოძღვრებაში აღმოაჩინა ბევრი „საერთო“ მარქსიზმთან და ნეოფროიდიზმის აღზევებისას ფროიდიზმი სოციოლოგიზირების გზას დაადგა. ფრომის პოპულარობის მეორე მიზეზია უჩვეულო ოპტიმიზმი, მომავალი ცხოვრების გარდაქმნის რეალურო გზების დასახვა, და თანამედროვე სოციალურ ვითარებათა გონებამახვილური ანალიზის საფუძველზე საკმაოდ დამაჯერებელი სოციალური პროგნოზების დადგენა.
თანამედროვეობისათვის ე. ფრომის ასე ფართო აღიარების მაუწყებელია მისი უმთავრესი ფილოსოფიური ნაშრომის რუსულ ენაზე გამოცემის ფაქტიც. ეს ნაშრომი „ფლობა ან ყოფნა?!“ რომლის ავტორი შეფასებულია როგორც თანამედროვე ბურჟუაზიული საზოგადოების ძირეული ნაკლოვანებათა მამხილებელი, ჰუმანიზმის, სამართლიანობის, თავისუფლების იდეების დამცველი, თანამედროვე „ინდუსტრიული“ საზოგადოების მიერ დანერგილი ფლობის, მომხვეჭელობის ტენდენციების წონააღმდეგ უკომპრომისო მებრძოლი.[1]
თანამედროვე დასავლეთში აღარ უკვირთ ისეთ მოაზროვნეთა პოპულარობა, რომელნიც დაუფარავად ამხელენ ე. წ. ინდუსტრიული ან პოსტინდუსტრიული საზოგადოების წინააღმდეგობებს. თანამედროვე მკვლევარები სიამოვნებით მიუთითებენ ე. ფრომის სოციალურ ოპტიმიზმზე, მის ბრძოლაზე ტოტალიტარიზმის, ადმინისტრაციული ძალადობის წინააღმდეგ, მის „დემოკრატიულ სოციალიზმზე“. განსაკუთრებული აქცენტით მინიშნებულია იმაზეც, რომ ე. ფრომი მარჯვედ იყენებს მარქსის მოძღვრებას საზოგადოებრივ ურთიერთბათა ახსნისას, მაგრამ, ამავე დროს, აუცილებლად მიაჩნია მარქსიზმის ფროიდიზმით შევსება იმ მიზეზით, რომ ფსიქოანალიზი პიროვნულ-ინდივიდუალურს მთელი სიღრმით სწვდება, რაც მარქსიზმს გაუთვალისწინებელი დარჩაო.
ე. ფრომის ფილოსოფიური ევოლუციის პირდაპირი კავშირი ფროიდიზმთან, მთელი ბიოგრაფიის მისეული დახასიათება და იმის აღიარება, რომ „მარქსის გარეშე ჩემი აზროვნება დაკარგავდა ერთ-ერთ მნიშვნელოვან სტიმულსო“- ნათელს ხდის ე. ფრომის მოძღვრების წარმომავლობას თავდაპირველი ორი უცილობელი წყაროდან: ფროიდიზმიდან და მარქსიზმიდან. ეს დასაწყისი იყო, შემდეგ მან ეგზისტენციალიზმისა და ფრანკფურტის სკოლის დიდი გავლენა განიცადა და ისეთი შუალედური მოძღვრება შექმნა, რომელსაც ნეოფროიდიზმიც შეიძლება ეწოდოს, მოდერნიზებული ეგზისტანციალიზმიც, ფილოსოფიურ-ანთროპოლოგიური თეორიაც და კიდევ სხვა სახელიც.
პირველი მსოფლიო ომის პერიოდში, ჭაბუკობის ხანა — რეფლექსია ომზე როგორც უსამართლო სოციალურ მოვლენაზე და მისი ირაციონალური მიზეზების ძიება, – აი, ის გზა, – რამაც ე. ფრომი ფროიდის მოძღვრებასთან მიიყვანა. ჰაიდელბერგის უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ იგი უკვე ფართო დიაპაზონის ფსიქოანალიტიკოსია: სოციალურ ფსიქოლოგიაში ფროიდის თეორიული პრინციპების დამცველი და ფსიქოანალიტიკოსი პრაქტიკოსი — მედიკი. შემდეგ იწყება ფროიდიზმისადმი მორჩილებისაგან თანდათანობით თავის დახსნის ცდები, რაც ფოიერბახისა, და განსაკუთრებით მარქსის, გაცნობით იყო გაპირობებული, მაგრამ ეს პროცესი უფრო ნეოფროიდიზმისადმი მიმხრობის მანიშნებელი ჩანდა და შერწყმული იყო ეგზისტენციალიზმისა და სოციალურ ფილოსოფიისაკენ ორიენტირებული ფრანკფურტის სკოლის იდეების ათვისებასთან.
1933 წლიდან, გერმანიაში ფაშიზმის გამარჯვების შემდეგ ე. ფრომიც დაემორჩილა სხვა მრავალი გერმანელი მეცნიერისა და მოაზროვნის ბედს და აშშ-ში იძულებით ემიგრაციაში გადასახლდა. ამ დროიდან იგი ფაშიზმისა და ტოტალური პოლიტიკური დოქტრინის შეურიგებელი მტერი ყურადღებას იქცევს ამ თემებზე დაწერილი მწვავე კრიტიკული გამოკვლევებით, რომელთაგან განსაკუთრებით პოპულარული გახდა „თავისუფლებისაგან გაქცევა“ (1941 წ.), ფრომის მოღვაწეობაში მეტი ნაყოფიერებით გამოირჩოდა 60-იანი წლები, რომელიც, მისი განმარტებით, მარქსისა და ფროიდის მოძღვრებისადმი „რეტროსპექტული ორიენტაციისა“ და კრიტიკული გადამუშავების პერიოდი იყო. ამ დროს დაიწერა „ილუზიების მიღმა მხარეს“.[2] მარქსისა და ფროიდის ამ ნაწარმოებში ავტორის მიზანია აღმოაჩინოს საერთო მარქსისა და ფროიდის მოძღვრებათა შორის, რაც, უწინარეს ყოვლისა, მათ მიერ თანამედროვე ადამიანის ილუზორული ყოფიერების აღიარებასა და მისი ირაციონალური საწყისის მტკიცებაშია საძებნი. ორივეს მიერ ილიუზორული ყოფიერება არაცნობიერ მდგომარეობადაა გამოცხადებული. მარქსი მას უწოდებდა „გაუცხოებულ“, შინაგანად გაორებულ, არაადამიანურ ყოფიერებას, ფროიდი კი მასში ხედავდა ადამიანის „ავადმყოფურ“, არაცნობიერ ფსიქიკურ საწყისს, მათ ადამიანის ამ მდგომარეობიდან განთავისუფლების, „განკურნების“ გზებიც დასახეს და ეს გზები „ილუზიების მიღმა მხარეს“ გასვლად, ჭეშმარიტი ყოფიერების გაცნობიერებადაა წარმოდგენილი.
ე. ფროში ხშირად იმოწმებს მარქსის აზრს იმის შესახებ, რომ ბურჟუაზიულმა საზოგადოებამ ადამიანს წაართვა თავისი არსება და იგი ილუზორულ ყოფიერებაში მოაქცია, რომ გაჩნდა „მოთხოვნა თავისი მდგომარეობის შესახებ არსებულ ილუზიებზე ხელის აღებისა, ესაა მოთხოვნა ისეთ მდგომარეობაზე ხელის აღებისა, რომელიც ილუზიებს საჭიროებს“ (მარქსი), ე. ფრომის განმარტებით, მარქსი ადამიანთა ხსნას საზოგადოებრივი ურთიერთობების შეცვლას უკავშირებდა, მაშინ როდესაც ფროიდი, ჩვენი ავტორის მიერ „მეცნიერული ფსიქოლოგიის დამფუძნებლად“ გამოცხადებული, საზოგადოების სოციალურ სტრუქტურათა ამომხსნელ ძირებს ინდივიდთა „ლიბიდინოზურ ორგანიზაციებში“ ეძებდა.
მარქსისა და ფროიდის მოძღვრებათათვის საერთო წინა ისტორიული წანამძღვრების ძიებაში ე. ფრომი შეჩერდა სამ ძველ ანტიკურ სენტენციაზე: ყველაფერში დაეჭვების ანტიკური სკეპტიციზმის პრინციპი; რომაელი ტერენციუსის აღიარება „ჩემთვის ადამიანური არაფერია უცხო“ – ქრისტიანობის დოგმატი — „ჭეშმარიტება მოგანიჭებთ თავისუფლებას“. პირველი სენტენცია მარქსი და ფროიდის მოძღვრებებში გამოყენებულია თანამედროვეობისადში კრიტიკული დამოკიდებულების ასპექტით. თუ კრიტიციზმი თანამედროვე მეცნიერებაში კვლევის გაბატონებულ სულისკვეთებად გადაიქცა და მის პროგრესს დიდად შეუწყო ხელი, მარქსთან და ფროიდთან ის ნიშნავს ადამიანის მიერ თავის ახლანდელ მდგომარეობაში ეჭვის შეტანას და იმის გაცნობიერებას, რომ ადამიანი თავის თავზე სხვაგვარ წარმოდგენებს ქმნიდა, ვიდრე იგი ნამდვილად არის, ისინი ამაოდ ფიქრობდნენ, იდეები, რაციონალური მართავს იმ ურთიერთობებსა და საზოგადოებას, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთო.
მარქსმა ამგვარი სკეპტიციზმი მოიმარჯვა იდეების ბატონობის, „იდეოლოგიური დეტერმინიზმის“ დაძლევისათვის, უარყო თავისუფლების, სამართლიანობის, ჭეშმარიტების გაგების ძველი ღირებულებები და კრიტერიუმები.
ამ იდეებს მან რეალური, მატერიალური საფუძველი აღმოუჩინა და შესაბამისად ახალი გაგება და საზომი მიუჩინა. რაც შეეხება ფროიდს, მასთან თანამედროვე ყოფიერებასადმი კრიტიკული განწყობა ფსიქოანალიზის მეთოდში „დაეჭვების ხელოვნებად“ აისახა. ფროიდმა დაადგინა, რომ ადამიანი ილუზიების მოჩვენების სამყაროში ცხოვრობს, რომ მას „ტრანსის“ მდგომარეობაში მოცემული ნამდვილად მიაჩნია, რომ თავისი წარმოდგენების რეალური ძირები, მთელი თავისი სულიერ-ფსიქიკური სინამდვილე არა აქვს გაცნობიერებული.[3]
მარქსი ებრძოდა „ყალბ ცნობიერებას”, ადამიანის ილუზორული ყოფიერებისგან თავის დაღწევა მას ჭეშმარიტებისაკენ სვლად ესახებოდა, მარქსი ამტკიცებდა, რომ იდეოლოგია, პოლიტიკა ჭეშმარიტია მაშინ, როცა იგი საზოგადოებრივ ურთიერთობებს ასახავს. მაგრამ, ე. ფრომის აზრით, მარქსიზმის გამოყენება შემდეგ ამ საზრისით არ განხორციელებულა. მარქსიზმი ისეთ მეთოდად აქციეს, რომლის გამოყენება თანაბრად შეეძლოთ „ბურჟუაზიულ, ფაშისტურ და კომუნისტურ პოლიტიკოსებს“. ე. ფრომი იმასაც ფიქრობს, რომ სოცალისტურ სისტემაში მარქსიზმმა ადამიანების მართვის მიმართ თავისი ფუნქცია „დაკარგა“. მას თავისი ფუნქციის შესრულება შეეძლო მარტო „ტექნიკური საგნების“ მიმართ, პროდუქციის განაწილების, ორგანიზაციის სფეროში.[4]
მარქსი მოითხოვდა, „პოლიტიკურ წინამძღოლს“ სოციალური მეცნიერებანი გამოეყენებინა დირიჟორის კვერთხად; ფროიდი ― „თერაპევტია“, ფსიქოანალიზური თერაპიის მიზანია გარდაქმნას ინდივიდი, ამხილოს ის არაცნობიერის დონეზე. ირაციონალურისაგან განთავისუფლების ეს გზა თუმცა გულისბმობს ზოგადი თეორიული პრინციპების გამოყენებას, მაგრამ თავისი არსებით ინდივიდუალურია და არ არსებობს რაიმე „მოდელი“ ან ფორმულა, რომელიც ყველა ადამიანის მიმართ თანაბრად შეიძლებოდა გამოყენებულიყო.
ე. ფრომის აზრით, მარქსისა და ფროიდის მოძღვრებათა საერთო სულისკვეთება მათ ჰუმანიზმშიც ჩანს. მარქსის ჰუმანიზმის წინამორბედებია ვოლტერი, ლესინგი, ჰერდერი, ჰეგელი, და გოეთე — ფროიდი კი ამ მხრივ ტრადიციას მოკლებულია. იგი ამოდის არაცნობიერი ფსიქიკურის ცნებიდან და ამტკიცებს, რომ ყოველი ადამიანი გამსჭვალულია არაცნობიერი ლტოლვით, ამიტომ მათი ინდივიდუალობისა და ურთიერთობის გაგება ნიშნავს არაცნობიერი ფანტაზიების ღრმა ფსიქოლოგიურ ანალიზს, იმ მასალის სიღრმისეულად გამოწვლილვას, რომელიც არაცნობიერად, დაფარულად განსაზღვრავს ჩვენს ოცნებებს, ილუზიებს, იდეალებს.
მარქსსა და ფროიდს აერთიანებს კიდევ ერთი საერთო ლაიტმოტივი: სინამდვილის დინამიკური და დიალექტიკური ხედვა, საზოგადოებისა და ადამიანის შინაგანი წინააღმდეგობების გამოკვლევა. მარქსისათვის საზოგადოება იყო წინააღმდეგობათა რთული სისტემა, რომელთა შორის განმსაზღვრელი ადგილი კლასთა ბრძოლას ეჭირა. ფროიდი იკვლევდა ინდივიდუალური ადამიანის შინაგან წინააღმდეგობრივ ბუნებას. სწავლობდა პიროვნული სტრუქტურული ძალების თვისობრიობას, ინტენსიობასა და მიმართულებას.
„რადიკალური რევოლუციონერი“ – მარქსი და „ლიბერალური რეფორმატორი“- ფროიდი,- ჰუმანისტური იდეალებით გამსჭვალულნი, ადამიანთა განთავისუფლებაზე ზრუნავდნენ: მათ ჭეშმარიტება მიაჩნდათ ცრურწმენათაგან და ილუზორული ყოფიერებისაგან განთავისუფლების პირობად, მოითხოვდნენ ადამიანებს დაეწყვიტათ ილუზიათა ჯაჭვები, ასე რომ ბორკავდა მათ ცნობიერებას და ფიზიკურ არსებობასაც.
ამ საერთო მოტივებისა და იდეების გამოკვლევის შემდეგ ე. ფრომი ხაზგასმით მიუთითებს იმ არსებით განსხვავებაზე, რომელიც ფროიდიზმს მარქსიზმისაგან მიჯნავს და რაც მას მუდმივ უხდებოდა ქვეტექსტში მიეთითებინა: ფროიდი იცავდა ბუნებრივ ლტოლვათა უფლებიანობას, საზოგადოების მხრივ მათი შეზღუდვისა და ფორმალური უარყოფის წინააღმდეგ მოითხოვდა შინაგანი სექსუალური ლტოლვების გაკეთილშობილებას, მათზე გონების ბატონობის გზით. ე. ფრომის განმარტებით, ფროიდი მექანისტური მატერიალიზმის მსოფლმხედველობის პოზიციიდან ადამიანთა მოთხოვნილებების მხოლოდ სექსუალურ ინტერპრეტაციას იძლეოდა.
ასეთი მკვეთრი განსხვავების მიუხედავად, მარქსისა და ფროიდის მეცნიერული პოზიციების დაახლოების მცდელობას ე. ფრომი ამართლებს ადამიანის შემსწავლელი ორი მეცნიერების, ― ფსიქოლოგიისა და სოციოლოგიის უცილობელი სინთეზირების მოთხოვნით. მარქსის მიდგომა ადამიანისადმი სოციოლოგიური იყო, ფროიდისა – ფსიქოლოგიური, მათ ორივეს გამორჩათ ადამიანის არსების რაღაც მეორე მხარე. „ჩემი რწმენით, – წერს ე. ფრომი, ადამიანი ბუნებრივი ევოლუციის პროდუქტია. იგი ბუნების ნაწილია და ამის მიუხედავად ტრანსცენდირებულიც არის, რადგან მას თავისთავად ჯილდოდ მიუღია გონება და ცნობიერება“.[5]
სწორედ ეს ის შინაგანი ეგზისტენციალური დიქოტომიაა, წინააღმდეგობა, რომლის გამო ადამიანი არც პასიური შეიძლება იყოს და არც ნეიტრალური. ადამიანის წინაშე მუდმივ ისმის კითხვა: როგორ გადალახოს „განხეთქილება“ თავისთავსა და ბუნებას შორის? მეორე მხრივ, თავის საკუთარ ყოფიერებასა და ადამიანთა არსებობას შორის? ამ კითხვებს მარტო აზროვნება ვერ გადაწყვეტს, მას წყვეტს ადამიანის მოქმედება და ცხოვრება. ეს კითხვები უძველესი დროიდან მოდიან, რელიგიის და ფილოსოფიის ისტორია მათზე პასუხების მთელ სერიალს იძლეოდა და ეს იმას მოწმობს, რომ ადამიანი მუდამ ეძებდა ბუნებასთან და ადამიანებთან უფრო ჰარმონიული ეგზისტენციის ფორმას.
თანამედროვეობის შესატყვის პასუხს ეძებს ე. ფროში იმ ადამიანის ეგზისტენცის შესახებ, რომელაც თავისი ძალა ბანკნოტების, მანქანების, ატომური იარაღის შექმნაში დახარჯა, ვინც გააყალბა თავისუფლების, ჰუმანიზმის და სოციალიზმის ცნებები. გონებას მაშინ შეეძლო უდიდესი პროგრესი განეხორციელებინა, როცა ადამიანი ბუნების ძალებს იმეცნებდა, მაგრამ ახლა იგი ბუნებას დაუპირისპირდა, ანადგურებს; ადამიანმა თავისი თავიც გასწირა საბედისწეროდ და მუდმივ ისმის ალტერნატიული კითხვა: „გადარჩენა, თუ დაღუპვა“, ამიტომ ახლა მარტო გონებაზე დაყრდნობა აღარ შეიძლება. გონება კვლავ ძალას მოიპოვებს მაშინ, თუკი გაჩნდება მომავლოს რწმენა და იმედი, თუკი ახალი „ადამიანურის აღორძინება“ დაიწყება, „ახალი ჰუმანიზმი“ განვითარდება, ამიტომ ფიქრობს ე. ფროში – ახლა ალტერნატივა „კაპიტალიზმი, თუ სოციალიზმი“, „დასავლური კაბიტალიზმი თუ საბჭოური ან ჩინური კომუნიზმი“ უკვე ძალაში აღარ არის, იგი შეცვალა ალტერნატივამ „ბიუროკრატიზმი თუ ჰუმანიზმი“.
ადამიანმა ბუნებაც და საზოგადოებაც უნდა გადაარჩინოს „ბიუროკრატიული კონტროლისაგან“, ე. ი. თვითნებობისაგან. მომავალი ეკუთვნის „დემოკრატიულ დეცენტრალიზებულ სოციალიზმს“, იგი ყველა ძალთა შემჭიდროებით შექმნის პირობებს ადამიანთა უმაღლესი მიზნის განხორციელებისთვის.[6]
არის თუ არა შესაძლებელი მარქსისა და ფროიდის მოძღვრებათა გამოყენებით კაცობრიობის ხსნა? ფრომის აზრით, ცალ-ცალკე ეს თეორიები ნაკლოვანნი არიან. მესამე გზას ორივე მოძღვრების გამოყენებით თავად მან მიაკვლია და მან „დემოკრატიული სოციალიზმი“ უწოდა. ამ გზაზე დადგომისათვის აუცილებელია ცხოვრებაში ორიენტაციის წესის ღრმა მეცნიერული შესწავლა და სწორი ორიენტაციის დადგენა.
ბოლოს და ბოლოს როგორ უნდა განთავისუფლდეს თანამედროვე ადამიანი ილუზიებისაგან? მას ხომ არა მარტო შემორჩა ილუზორული ყოფიერება, არამედ მეტად გაუძლიერდა და გაუბატონდა?
ამ კითხვებზე პასუხობს ე. ფრომის ზემოთ უკვე დასახელებული ნაშრომი „ფლობა ან ყოფნა“. ამ წიგნში ავტორი კიდევ უფრო აძლიერებს თანამედროვე ბურჟუაზიული საზოგადოების კრიტიკას, კატეგორიულად გმობს არსებობის იმ წესს, რომელსაც „ფლობა“, დაუფლება, მითვისება, ბუნებისა და საზოგადოებისადმი მომხმარებლური დამოკიდებულება ეწოდება.
XVIII ს-დან დაიწყო „ინდუსტრიული საზოგადოების“ ისტორია ბუნებაზე ბატონობით მატერიალური სიუხვის, ბედნიერების მოპოვების დაპირებებით, იმედისა და პროგრესის რწმენით. მანქანური საუკუნის ადამიანს ღმერთის ადგილი უნდა დაეკავებინა. ღმერთმა შექმნა სამყარო, ახლა ადამიანი ახალ სამყაროს ქმნის, რომლისთვისაც შექმნილი ბუნება მხოლოდ საშენი მასალაა. მაგრამ რა მოხდა ბოლოს? – დიდი იმედები და ოცნებანი დამთავრდა იმით, რომ ადამიანი გახდა ბიუროკრატიულო მანქანის პატარა ხრახნი, მისი აზრი, გრძნობა, გემოვნება სახელმწიფოს მანიპულაციებით განისაზღვრა, ტექნიკურმა პროგრესმა გაზარდა უფსკრული მდიდარსა და ღარიბ ერებს შორის, საფრთხე შეექმნა საარსებო გარემოს, ცივილიზაცია მიმართული აღმოჩნდა ბირთვული ომის გაჩაღებისაკენ, სიცოცხლის მოსპობისაკენ.[7]
რატომ განიცადა კრახი დიდმა იმედებმა? ეს მოხდა თვით ინდუსტრიული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ფსიქოლოგიური ფაქტორების გამო: 1. ცხოვრების მიზნად იქცა მაქსიმალური ტკბობა, ბედნიერება ყველა მოთხოვნილების დაკმაყოფილების გზით, 2. განვითარდა ეგოიზმი, სიხარბე. ამ ფაქტორებმა უსასრულოდ გაზარდა ფლობის, მოხვეჭის ტენდენციები. და რაც მთავარია, ერთმანეთისგან გათიშა ადამიანთა ეკონომიკური ურთიერთობანი და მათი სულიერი ღირებულებანი. ეკონომიკა მანქანურ წესს დაქვემდებარებულ ავტონომიურ ორგანიზმად გადაიქცა, თავისთავად ფუნქციონირებადი, კანონების მხრივ ბუნების აუცილებლობას გაუთანაბრდა. 2. მთავარი ყურადღება იმას მიექცა, რაც თავად ამგვარი ეკონომიკური სისტემისათვის არის სასარგებლო. აზრი დაკარგა იმან, არის თუ არა ეს სასიკეთო ადამიანისათვის. ადამიანთათვის თანშობილად, ბუნებრივად მოცემულად გამოცხადდა სიხარბე და ეგოიზმი.
ინდუსტრიულ საზოგადოებაში განვითარდა კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი: სიძულვილი ყოველივე ბუნებრივისადმი. გატაცება ხელოვნურით, მანქანების ფლობით, სულ უფრო მეტად ძლიერი მანქანური ტექნიკის დაუფლებით (ახალი მარკის ავტომანქანები, უფრო სრულყოფილი ტელევიზორები და სხვ.). ამასთან ერთად მტრული დამოკიდებულება ბუნებისადმი განვითარდა ბუნების რესურსების მაქსიმალური ამოქაჩვის ტენდენციად. XIX ს. ადამიანი უფრთხილდებოდა შეძენილს, მოქმედებდა პრინციპით „ყოველი ძველი მშვენიერია!“ თანამედროვე ადამიანმა აქცენტი გადაიტანა დაუფლების პროცესზე, ყიდვა, რომ სწრაფად მოიშოროს ძველი, იყიდოს უკანასკნელი მოდელი, რომელიც ასევე სწრაფად ძველდება და მოსაშორებელი ხდება. მომხმარებლური ადამიანის ფსიქოლოგია ასეთ წრეში ვითარდება: შეძენა[8] – დროებითი ფლობა — მოხმარება გადაგდება ახლის შეძენა. წინა საუკუნის პრინციპი შეიცვალა საპირისპიროთი: „ყოველი ახალი მშვენიერია!“.
მომხმარებლური ფსიქოლოგიის ადამიანისათვის მთავარი ის არის, რომ ახლის შეძენით იგი თავისი „მეს“ რაღაც ახალი ნაწილს შემოიმატებს, მისთვის ახლის ფლობა საკუთარი ძალების გაძლიერებაა და რაც უფრო ჩქარა მიმდინარეობს ეს პროცესი, მით უკეთესია მომხმარებლური ინსტინქტების ადამიანისათვის. მისაკუთრებითი გრძნობის გაძლიერებას შედეგად მოჰყვა ყოველივეს მიჩემება (ჩემი ექიმი, ჩემი წამალი, ჩემი მუშები, ჩემი ავადმყოფობა) და ეს არ არის დროებითი ან შემთხვევითი, ეს არის თანამედროვე ინდუსტრიულ საზოგადოებაში გაბატონებული განწყობილების გამომხატველი.
ზემოთ დასახელებული ფსიქოლოგიური ფაქტორები მოქმედებენ არა მარტო რიგითი ადამიანების, არამედ სახელმწიფოთა ლიდერების ფსიქიკაშიც; ისინი ქმნიან ილუზორული ბედნიერების ეფექტებს, მოსალოდნელი კატასტროფის თავიდან აცილებისათვის აწყობენ გაუთავებელ მოლაპარაკებებს განიარაღებაზე, იღებენ რეზოლუციებს. ნამდვილად კი არავითარ სერიოზულ ცვლილებებს არ ახორციელებენ. ისინი მხოლოდ მოჩვენებით შთაბეჭდილებას ქმნიან, თითქოს კარგად იციან გადარჩენის, ხსნის გზა და ამ გზით მიემართებიან, ნამდვილად კი, ლიდერებს მათი ეგოიზმი აიძულებს პირადი წარმატებები მათსავე საზოგადოებრივ მოვალეობაზე მაღლა დააყენონ.[9] ამიტომ არ არის გასაკვირი წამყვანი პოლიტიკური ლიდერები რატომ იღებენ პირადად მათთვის სასარგებლო გადაწყვეტილებებს, რაც ხშირად ესოდენ საშიში და მავნეა საზოგადოებისათვის. ამის საფუძველზე აკეთებს ე. ფრომი დასკვნას თანამედროვე საზოგადოებაში პათოგენური მოვლენების უჩვეული მომძლავრებაზე, მოხვეჭის, ფლობის სტიმულების დაავადებულ პიროვნებათა მომრავლებაზე და საერთოდ მთელი საზოგადოების პათოლოგიურობაზე, რომელსაც უცილობელი მკურნალობა სჭირდება, რისთვისაც იგი დეტალურად განიხილავს თანამედროვე ადამიანის წინაშე მდგარ ალტერნატივას: ფლობა თუ ყოფნა, — არსებობა ნამდვილი ადამიანური საზრისით. დასავლეთის ინდუსტრიული საზოგადოება გაიტაცა ფლობის ორიენტაციამ. ცხოვრების საზრისი გახდა ფულის, სახელის, ხელისუფლების დაუფლება. საზოგადოებაში, სადაც საკუთრების დაგროვება ცხოვრების წესად იქცა, ფლობის საგანი გახდა არა მარტო ნივთები, არამედ ყველაფერი, რასთანაც კი ადამიანს ურთიერთობა აქვს. დაგროვების პრინციპს დაუქვემდებარა სწავლა, მეხსიერება, საუბარი, წიგნის კითხვა, ხელისუფლება, რწმენა, სიყვარული, რადგან მათ მოაკლდათ ადამიანის აქტივობა, აზროვნების თავისუფალი შემოქმედებითი მოღვაწეობა, კრიტიკული განსჯა.
თანამედროვე ადამიანის ცხოვრებისეული ალტერნატივიდან „ფლობა თუ ყოფნა“ რომელი გადასძლევს მომავალში, – სამყაროში ორიენტაციის ის წესი, რომელიც ამჟამად ესოდენ გაბატონებული, ფლობის ობიექტად აქცევს ყველაფერს და მათ შორის თვით ადამიანის საკუთარ თავსაც, თუ მისი საპირისპირო, არსებობა პიროვნული აქტივობის პოზიციით, ბუნების, ადამიანისა და საგნების მნიშვნელობისა და ღირებულების აღიარებით. ფლობითი ორიენტაცია აკნინებს სუბიექტს, ის ილუზიების ტყვეა და ყოველივეს დაუფლების ჟინით უყურებს, იგი მომხმარებლური ტენდენციის მქონეა და მოქმედებს პრინციპით: „მე ვარ ის, რასაც ვფლობ და რასაც მოვიხმარ“.[10] ჭეშმარიტი ყოფიერების ორიენტაციის ადამიანური ღირებულებები სხვაგვარ შინაგან კრიტერიუმს აწესებს. მან იცის, რომ რაღაცის ფლობა და მოხმარება აუცილებელია არსებობისათვის, მაგრამ ეს ადამიანისათვის თვითმიზნად არ უნდა იქცეს. ნივთების, ცოდნის, წიგნის და სხვათა „დაუფლების“ ნაცვლად ჭეშმარიტი ყოფიერების ადამიანი კრიტიკულ, შემოქმედებით აზროვნებას მისდევს, მისთვინ საკუთარი მე არ გადაიქცევა ხელისშემშლელად, რადგან ასეთი პიროვნება არ არის შებოჭილი ავტორიტეტის, ქონების, თავისი მდგომარეობის დაკარგვის შიშით. მისი მოქმედების, ურთიერთობათა განმსაზრღვრელია ჭეშმარიტების მიღწევის მიზანი და ამიტომ კამათს, დიალოგს, მოწინააღმდეგის დაძლევას მისთვის არ მოაქვს არც მარცხის სინანული და არც გამარჯვების სიამაყე.
ცოდნის დაგროვებასა და დაუფლებაში ფლობის სუბიექტი ინფორმაციათა გაზეპირებით თუ ემგავსება რომელიმე მუზეუმის გიდს, შემოქმედი პიროვნება ყოფიერი არსებობისაკენ ორიენტირებული მუდამ ახალი ინტერესებით ცხოვრობს. ეს ყოფნაა თავისუფალი, აქტიური სწრაფვა რაღაც ახლისაკენ ყოფიერის შუაგულში (inter – esse), რაც განტვირთულია ფლობისა და სიხარბის ინსტინქტებისაგან.
ე. ფრომი იმედიანად უყურებს მომავალს, რადგან სწამს თანამედროვე საზოგადოების იმ ძალების, ჯგუფების, განსაკუთრებით ახალგაზრდობის მოძრაობის მნიშვნელობა, რომელნიც იბრძვიან ფლობის ორიენტაციის წინააღმდეგ და მის შეცვლას ცდილობენ. ავტორმა კარგად იცის, რომ ისინი საზოგადოების უმცირესობას შეადგენენ, მაგრამ მან ისიც იცის, რა ხშირად გაუკვლევია გზა უმცირესობას წინ, მომავლისაკენ.[11] ფილოსოფოსს აქვს ფლობის ინსტინქტების გადალახვის ღრმა რწმენა, თანამედროვე ახალგაზრდობის მხარდაჭერის იმედი. მას მხედველობაში აქვს 60-იანი წლების ახალგაზრდული მოძრაობა, რომელიც ესოდენ მჭიდროდ იყო დაკავმირებული ფრანკფურტის სკოლის იდეებთან, უწინარეს ყოვლისა მარკუზეანელობასთან, რაც მარცხით დამთავრდა არსებითად მომავალი ცხოვრების საზრისის გაურკვევლობის მიზეზით. ე. ფრომი საზოგადოების მომავალი მორალური სრულყოფის საფუძვლად მიიჩნევს ახალგაზრდობის გატაცებას მუსიკით, ხელოვნებით, მოგზაურობით, მათ გულახდილობასა და პოლიტიკურ გულუბრყვილობას, „თავისთავის მაძიებლობისა“ და თვითგაცნობიერებისათვის შემართულობას.
ე. ფრომი თავის მსჯელობაში ხშირად იმარჯვებს ეგზისტენციალიზმის ძირეულ ცნებებს „იმედი“, „რწმენა“, მაგრამ მათ თანამედროვეობის უაღრესად პრაქტიკულ ამოცანებთან აკავშირებს და შინაარსობრივად ღრმა სოციალურ პოლიტიკურ დატვირთვას აძლევს. აღსანიშწავია, რწმენის როლის თავისებური სოციალურ-პოლიტიკური გაგება: ადამიანს, — წერს ე. ფრომი, მხოლოდ გარეთ გამოვლენილი მოთხოვნილებები კი არ აქვს, არამედ მას აქვს აგრეთვე რაღაც შინაგანი მოთხოვნილება რწმენაზე, თავისებური „რელიგიური“ მოთხოვნილება, რომელშიც იგულისხმება არა უთუოდ ღმერთის რწმენა, არამედ რწმენა პოლიტიკური სისტემის, სახელმწიფო მმართველის, საზოგადოებაში გაბატონებულო ყველა იმ კერპისა, რომლის წინაშე ადამიანს შეეძლება ქედი მოიხაროს. ასეთი „რელიგია“ ადამიანის „სოციალურ ხასიათში ზის“, როგორც მისი ქცევის ერთ-ერთი ასპექტი; ეს არის ის, რისი ერთგულნიც ვართ ან არა ვართ და ამიტომ იგი „ჩვენი ქცევის მოტივაციის განმსაზღვრელი ხდება“.[12]
ე. ფრომს შემოაქვს „ინდუსტრიული რელიგიის“ ცნება. ამ ინდუსტრიული საუკუნის, კიბერნეტიკული ეპოქის რელიგიისათვის საფუძველი ძველად ლუთერმა მოამზადა. ლუთერანელობა იყო ბიურგერების რელიგია, დაფუძნებული პრინციპზე „შრომა შეიქმს სიყვარულსა“. მაშინ ქრისტიანული რელიგია გადაიქცა ფასადად, რომლის უკან „საიდუმლო რელიგიამ“ დაიწყო განვითარება. სწორედ იმ რელიგიის განვითარების თავისებური ფორმაა თანამედროვე კიბერნეტიკულ-ინდუსტრიული რელიგია, შეუთავსებელი ქრისტიანობასთან, რადგან ადამიანები მანქანებს ემონებიან. ისინი ეკონომიკის მორჩილი მსახურებად განწესდებიან.[13]
ინდუსტრიალიზაციის პროცესმა ადამიანები მაქსიმალურად დაიმორჩილა, ადამიანი საბაზრო საქონლად გადაიქცა, თავისთავში საცვლელი ღირებულების მატარებელი პიროვნება ბაზარზე იყიდება. „ბაზრული ხასიათის“ ადამიანს არ ინტერესებს ზოგადი ფილოსოფიური პრობლემები, ის, თუ „რაში მდგომარეობს ადამიანის ცხოვრების საზრისი“; მას დაკარგული აქვს პიროვნული „თვითობის“ გრძნობა, მას არ ძალუძს ნამდვილი სიყვარული და სიძულვილი, იგი მოითხოვს მარტო პრესტიჟსა და კომფორტს.
ე. ფრომი მარქსიზმს „ახალი ჰუმანიზმის“ სახესხვაობად განიხილავს, რომელიც საპროტესტო მოძრაობად განვითარდა სოციალური მოვლენების დეჰუმანიზაციისა და „ინდუსტრიულ-კიბერნეტიკული რელიგიის“ წინააღშდეგ.[14] მარქსმა ეკონომიკური კატეგორიებიდან ფსიქოლოგიურ და ანთროპოლოგიურ კატეგორიებზე გადასვლით მკაცრად დაგმო ფლობითი ორიენტაციის ცხოვრების წესი. მიუთითა გაუცხოების ფენომენზე, კერძო საკუთრებაზე როგორც მის ეკონომიკურ საფუძველზე. ე. ფრომის ინტერპრეტაციით, ადამიანის არსებობის მიზანი მარქსთან არც ფუფუნებაა და არც სიღარიბე, ორივე ფლობითი სტიმულებით გამოწვეული ადამიანური ნაკლოვანებანია; ადამიანური არსებობის ნამდვილი მიზანი „თავისი თავის წარმოქმნაა“, -თვითაქტივობა, გაუცხოებისაგან თავის დაღწევით საკუთარი უნარების სრული რეალიზაციაა. ავტორის აზრით, მარქსიზმის გამოყენებაში მრავალი შეცოდება იყო დაშვებული, არ იყო გათვალისწინებული „ახალი ადამიანის“, მისი მოძღვრების ნაადრეობა და თანამედროვეობისათვის განსაკუთრებული აქტუალური მნიშვნელობა თანამედროვე ადამიანის მომხარებლური ფსიქოლოგიის, დაგროვების და კონფორმიზმის წინააღმდეგ საბრძოლველად.[15]
ე. ფრომი „ახალი ადამიანის“ ჩამოყალიბების ძირითად პრინციპებს ბუდიზმის ოთხ „კეთილშობილ ჭეშმარიტებასთან“ აკავშირებს; იგი ცდილობს შორეული კავშირები დაადგინოს ბუდიზმსა, მარქსის კომუნიზმის პრინციპებსა და ფროიდის ფსიქოანალიზის თეორიას შორის. ამავე დროს, იგი დაბეჯითებით ამტკიცებს, რომ „ახალი ადამიანის“ წარმოქმნა ახალ საზოგადოებაზე გადასვლას ნიშნავს, რისთვისაც უნდა მოხდეს ფლობითი არსებობის წესის ყოველი გამოვლინების უარყოფა, უნდა ჩამოყალიბდეს თავისი თავის რწმენისა და თავისი ძალების იმედის მქონე ადამიანი ყოველი შიშის დამძლევი, ადამიანებთან კომუნიკაციისა და სიყვარულის მომთხოვნი, თავისი თავის სრულყოფის მუდმივი ინტერესით შეპყრობილი. ახალი ადამიანი აღარ იქნება ნივთების მონა, „ვეშჩიზმით“ დაავადებული. მას სიხარულს მიანიჭებს ხალხისადმი სამსახური, განივითარებს კრიტიკულ-რეალისტურ აზროვნებას, განთავისუფლდება ნარცისიზმისაგან და თვითშემეცნებით მოიპოვებს თავისუფლებას.
ყველაფერი, რაც ახლა ითქვა ახალი ადამიანის შესახებ, მეტად დაშორებულია ადამიანის არსებობის კონკრეტულ-ისტორიული მიდგომისაგან. აშკარაა, რომ ფრომის მიერ მომარჯვებული საკმაოდ არქაული იდეალები და აბსტრაქტული მსჯელობანი მეტად დაშორებულია რეალობას. ავტორის შენიშვნის მიხედვით, თუმცა იგი არ აცხადებს პრეტენზიას მზამზარეული რეცეპტები დაამზადოს მომავალი ცხოვრების წესისათვის, რეკომენდაციები მისცეს ან „არსებობის ხელოვნების“ მზა ფორმულებით უზრუნველყოს ადამიანები, მაგრამ ამგვარი უპრეტენზიობა მაინც ვერ შველის საქმის არსს. საერთოდ ე. ფრომი ხშირად საკმაოდ საფუძვლიანად მიმართავს ხოლმე საზოგადოებრივი ცხოვრების კონკრეტულ ანალიზს და ცდილობს დასკვნებიც კონკრეტული გააკეთოს. კერძოდ, ეს კარგად ჩანს ახალი საზოგადოების შესახებ მისი მოძღვრებიდან, მაგრამ ახალი ადამიანის მისეული თვალსაზრისი აბსტრაქტულია და საკმაოდ მოძველებული იდეალების ჩარჩოებითაა შეზღუდული.
ე. ფრომის „ახალი საზოგადოების“ კონცეფცია თანამედროვე ინდუსტრიული საზოგადოების განვითარების შედეგების საკმაოდ რეალურ ანალიზს ემყარება. იგი აჩვენებს, რომ ინდუსტრიალიზაციის გლობალურმა მასშტაბებმა წარმოების ისეთი ცენტრალიზაცია გამოიწვია, რაც საბოლოოდ მიდის ფაშიზმის თავისებური ფორმის, „მომღიმარე სახის ტექნოლოგიური ფაშიზმის“ აღორძონებისაკენ. ამგვარი ცენტრალიზაციით საზოგადოება „მეგამანქანას“ ემსგავსება, რომელშიც ცხვრის ფარის მდგომარეობაში ჩავარდნილ ადამიანებს დაკარგული აქვთ კრიტიკული აზროვნების უნარი. ისინი მოითხოვენ „ლიდერს, რომელმაც „იცის“, რა უნდა აკეთოს ხალხმა და საერთოდ იცის, რაც ამათ არ იციან. ასეთი გიგანტი მანქანის მართვა შეუძლია ყველას, ვინც კი მის საჭესთან მიღწევას შესძლებს, რადგან იგი ავტომატურად ასრულებს მრავალრიცხოვანი ბიუროკრატიულო ადმინისტრაციის ძალადობის პოლიტიკას. ბიუროკრატიული აპარატის სწორედ ამგვარი პოლიტიკა იწვევს ცოცხალი, ინდივიდუალური ადამიანური ნება-სურვილების ნიველირებას, ადამიანის გადაქცევას ნივთების და რაოდენობრივ აღრიცხვას დაქვემდებარებულ, დანომრილ არსებებად.
თანამედროვე ბიუროკრატიული მართვის სისტემის მკაცრი კრიტიკული ანალიზით ე. ფრომი ცხადყოფს მის მმართველთა გაორებას, გარეგანული გულითადობის მიღმა დაფარული სადისტურ მისწრაფებებს. მიუთითებს იმაზეც, რომ ბიუროკრატიის რწმენის კერპია სისტემა, მისი კანონ-წესები მათთვის წმინდათა წმინდაა, ეს ის საცხოვრისია მათთვის, რომელიც უნდა დაიცვან და ირწმუნონ. პიროვნებაზე მიყენებული უდიდესი ზიანი ადმინისტრაციის მხრივ იმაში მდგომარეობს, რომ ბიუროკრატია მიმართავს „ტვინის გამორეცხვის“, „გამოსუფთავების“ მეთოდებს, რათა შემდეგ მასში ჩადოს პოლიტიკურ-პროპაგანდისტული მოწოდებანი და საწარმოო რეკლამები. მომხმარებლური ფსიქოლოგიის ადამიანებზე ესოდენ ჰიპნოზურ ზემოქმედებას რომ ახდენს.
ახეთი „დაავადებული საზოგადოების“ განკურნებისათვის ე. ფრომი საზოგადოებათმცოდნეებს სთავაზობს ფროიდიზმის შესაბამისად საქმის დაწყებას ინდივიდების „მკურნალობით“. როგორც ფსიქოანალიზის მეთოდმა უნდა გააცნობიერებინოს ინდივიდს, რისგან იტანჯება, რა არის მისი ავადმყოფობის მიზეზი, ასევე სოციალ-ფსიქოლოგებმა, ფილოსოფოსებმა სოციალური წინააღმდეგობების მიზეზების გამოკვლევით და გაცნობიერებით გამოჯანმრთელების გზაზე უნდა დააყენონ ადამიანის ფსიქო-სოციალური არსება და საერთოდ საზოგადოების სოციალური ურთიერთობანი.
ე. ფრომი დაბეჯითებით მოითხოვს საზოგადოებათმეცნიერების განვითარებას, დასაბუთებულად იცავს ბუნებათმეცნიერების წინაშე საზოგადოებათმცოდნეობის პრიორიტეტს. მისი ღრმა რწმენით, თანამედროვე საზოგადოების ურთულესი და სასიცოცხლო ამოცანების გადაწყვეტა მხოლოდ ამ მეცნიერების მისიაა, რადგან თანამედროვეობამ სადღეისო ამოცანად დააყენა ადამიანის საარსებო მიზნის შეცვლა: ადამიანის ბუნებაზე გაბატონების ნაცვლად გადასვლა ტექნიკის, ირაციონალური სოციალური ძალებისა და შესაბამისი ინსტიტუტების გონივრულ დამორჩილებაზე, კაცობრიობასთან ძალუმად დაპირისპირებული ტექნიციზმის შედეგების რაციონალურ მოწესრიგებაზე.
ახალ საზოგადოებაზე გადასასვლელად ფრომის მიერ დასახულ ამოცანებს შორის უპირველესი მითითებანი ეკონომიკურ გარდაქმნათა თაობაზე, კერძოდ იმაზე, რომ ტოტალური ცენტრალიზაცია უნდა შეიცვალოს დეცენტრალიზაციით, უარის თქმა ეკონომიკის განუსაზღვრელ ზრდაზე და ცალმხრივ განვითარებაზე ერთიანი გეგმიანი ეკონომიკის უზრუნველყოფა, მეცნიერული პროგრესის დაჩქარება და ინდუსტრიალური საზოგადოების Homo consumens-ის (მომხმარებლური ადამიანი) შეცვლა პოლიტიკურად და საზოგადოებრივად აქტიური ადამიანით. „ჩვენი ამოცანაა შევქმნათ ჯანსაღი ეკონომიკა ჯანსაღი ადამიანებისათვის“.[16] ამისათვის კი ადამიანთა ცხოვრების წესად უნდა იქცეს მომხმარებლური ფსიქოლოგიის შეცვლა აქტიური საზოგადოებრივი ინტერესებით, უნდა მოხდეს ინდუსტრიული და პოლიტიკური დემოკრატიის სრული რეალიზაცია, დემოკრატიის პასიური ფორმა, ე. წ. „მეთვალყურეთა“ დემოკრატია უნდა შეიცვალოს „მონაწილეთა” დემოკრატიით.
ე. ფრომის აზრით, „პოლიტიკურ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა მოითხოვს მრეწველობისა და პოლიტიკის მაქსიმალურ დეცენტრალიაციას“.[17] მაგრამ არა საზოგადოებრივი პროცესების მართვის უარყოფის გზით, არამედ, ჩვენი ავტორის რეცეპტების მიხედვით, უნდა შეიქმნას მუდმივმოქმედი სათათბირო ორგანოები და „უმაღლესი საბჭო“, რომელნიც გადაწყვეტენ ეკონომიკის, საგარეო პოლიტიკის, ჯანმრთელობის, განათლების და სხვა საკითხებს. მასში მონაწილეობას მიიღებს შემოქმედებითი და მეცნიერული ინტელიგენციის ელიტა, რომელიც კონტროლს აწესებს მეცნიერულ გამოკვლევებზე, ადგენს ბირთვული განიარაღების პირობებს, უარს ამბობს თავდაცვისა და სამხედრო მრეწველობაზე.
ე. ფრომი თავისი გამოკვლევის „ფლობა თუ ყოფნა?“ ბოლო ნაწილში შეეცადა ერთხელ კიდევ ღრმად ჩაწვდომოდა იმ რეალურ შანსებს, რომლითაც სწორი მიმართულება შეიძლება მისცემოდა თანამედროვე საზოგადოების ალტერნატივას: სიკვდილი თუ სიცოცხლე, კაცობრიობის გადარჩენა თუ დაღუპვა. იგი იმედს გამოთქვამს ასეთი ალტერნატიული ვითარების გონივრული გადაწყვეტის რეალურ შესაძლებლობაზე, რომელიც შესაძლოა ჯერჯერობით უმცირეს შანსად ჩანდეს, მაგრამ მისი გაძლიერება უცილობელია მეცნიერთა და პოლიტიკოსთა დაძაბული თეორიული და პრაქტიკული საქმიანობით. ე. ფრომი კვლავდაკვლავ მიუთითებს თანამედროვე საზოგადოების პათოლოგიურობაზე და მოუწოდებს საზოგადოებათმცოდნეებს, გამოვიდნენ მკურნალის როლში, ეძებონ ავადმყოფის გადარჩენის შანსები, ებრძოლონ „ტექნოკრატიულ ფაშიზმს“ საზოგადოება კატასტროფამდე რომ მიჰყავს, დეჰუმანიზებულ ადამიანს ბირთვული იარაღით კაცობრიობას თვითმკვლელობისაკენ რომ მიმართავს.
ე. ფრომი ავლენს საზოგადოების გადარჩენის რეალურ ფაქტორებს: 1. სულ უფრო მეტად ხდება ხალხის მიერ იმ ჭეშმარიტების გაცნობიერება, რომ დასავლეთის სამყარო უნდა გადარჩეს მიწის პირისაგან აღგვას, რომ ამისათვის საჭიროა ბუნებასთან ადამიანის გონივრული ახლებური ურთიერთობა, ადამიანთა შორის სოლიდარობა და თანამშრომლობა. სასიცოცხლო ინტერესების დაცვა მიუხედავად იმისა, რა ძლიერიც არ უნდა იყოს მათ ლიდერთა მიერ ჩანერგილი ცრურწმენანი. 2. სულ უფრო მეტად ძლიერდება უკმაყოფილება ახლანდელი სოციალური სისტემების მიმართ, უფრო და უფრო იგრძნობა „საუკუნის ავადმყოფობა“, სულიერი დეპრესია, ადამიანთა არაკომუნიკაბელობა, განმარტოების სიცარიელე, სიცოცხლის უაზრობა. ამის გაცნობიერება ანელებს დასავლეთის ადამიანის „ფლობით“ სტიმულებს. გაჩნდა განწყობა, რომ მომხმარებლური ფსიქოლოგია აღარ არის ბედნიერებისა და სიხარულის მომტანი. დაიწყო „ფლობის“ ტენდენციების მოყირჭებისა და მობეზრების ხანა, დრომ მოიტანა ეგოიზმიდან ალტრუიმზე გადასვლის მოთხოვნა. უკვე ცოტანი არიან ისეთი ადამიანები ვისაც ფლობის პრინციპი აკმაყოფილებს, მცირენი დარჩნენ ძველი ილუზიების ტყვეებად. იმ ილუზიისა, რომ ბედნიერება მეტის ფლობაშია. ამას ახლა მხოლოდ ის მისდევს, ვინც მოკლებულია „ბურჟუაზიულ ფუფუნებას“, დასავლეთში მასზე ახლა მარტოღა წვრილი ბურჟუა ოცნებობს.[18] 3. დიდი ცვლილებები მოხდა მუშათა კლასში, სოციალისტურ და ლიბერალურ პარტიებში, რაც აგრეთვე არსებული საზოგადოების გარდაქმნის რეალურ ფაქტორს წარმოადგენს.
ამჟამად მიმდინარე სოციალურ და პოლიტიკურ ძვრებში ბევრი რამ ხელისშემშლელი არის. თუნდაც რომ სოციალ-დემოკრატიული პარტიები არჩევნებში ხმათა უმრავლესობის მოპოვებისათვის სულ უფრო მეტად კვეცენ თავიანთ პროგრამებს, სოციალისტური იდეებიდან გადადიან ლიბერალურ რეფორმისტულ მოწოდებებზე. ამას გარდა თანამედროვე საზოგადოებაში მრავლად არიან კონსერვატორები, თავისი ძველი ზნეობრივი და რელიგიური იდეალების დამცველნი. მაგრამ თანამედროვე საზოგადოების უცილობელი გარდაქმნის საწინააღმდეგო სოციალური და პოლიტიკური ძალების მოქმედების მიუხედავად ე. ფრომი საკმაოდ რეალისტურად ჭვრეტს იმ ძალებისა და იდეალების მნიშვნელობას, რომელთაც აღმოაჩნდებათ უნარი არსებითი გარდაქმნის მიზნით გადალახონ ყველა ბარიერი. მას საიმედო პერსპექტივად ესახება საზოგადოების მოწყობა ახალი პრინციპების მიხედვით, თუკი წარმოება მიიღებს ჯანსაღი და გონიერი მოხმარებისაკენ ორიენტაციის სახეს, თუ ყველა აქტიურად განახორციელებს თავის პოლიტიკურ ფუნქციებს, ექნება პასუხისმგებლობა თავის თავისა და სხვის წინაშე.
როგორც ჩვენში, ისე დასავლეთის ფილოსოფიურ ლიტერატურაში ხშირად გაისმის ე. ფრომის ქება მის მიერ სოციალური მოვლენების ღრმა კრიტიკული ანალიზისათვის. სოციალურ ისტორიულ, კულტურულ რელიგიურ, ფსიქოლოგიურ-ბიოლოგიურ სპექტრებში თანამედროვეობის მწვავე საზოგადოებრივი მოვლენების განხილვის და მათი შეფასების ფართო მასშტაბების დასახვისათვის. საქებარია ისიც, რომ ფრომი — ფილოსოფოსი ადვილად გარდაიქმნება ხოლმე – ფსიქოლოგად და სოციოლოგად. რაც მას საზოგადოებრივი ცხოვრების სირთულის მრავალმხრივი ასპექტების წვდომის შესაძლებლობას აძლევდა. საქებარია აგრეთვე მისი საფუძვლიანი მცდელობანი, დაუფარავად ამხილოს ბურჟუაზიული სამყაროს წინააღმდეგობანი, მის გაორებათა მთელი კალეიდოსკოპი სოციალურ დიქოტომიათა მრავალი ნიუანსი. განსაკუთრებით საქებარია მისი „ჰუმანისტური“ დიალექტიკა, როგორც ადამიანის სოციალურ ბუნების და საზოგადოებრივი მოვლენების საკმაოდ რეალისტური და დამაჯერებელი ახსნის მეთოდოლოგიური ხერხი, ე. ფრომმა მარქსიზმისა და ეგზისტენციალიზმის გავლენებით გაშუალებული რთული თეორიულ-ფილოსოფიური ევოლუციის გზა გაიარა – ფროიდიზმიდან ნეოფროიდიზმამდე და მისი თვალთახედვა ყოველთვის მიმართული იყო თანამედროვე საზოგადოებაში მოქმედი დაპირისპარებების აღმოჩენისაკენ. იმის კვლევისაკენ, თუ როგორ გამოვლინდებიან ეს წინააღმდეგობანი სოციალურსა და ინდივიდუალურში, პოლიტიკურსა და ეთიკურში. სწორედ ამ წინააღმდეგობათა საფუძვლიანი ანალიზით ცდილობდა ფილოსოფიური პოზიტიური გადაწყვეტის გზები აღმოეჩინა და „ახალი ადამიანის“ ჩამოყალიბების ფაქტორები მოენახა, დასაბუთებულად განესაზღვრა ახალ საზოგადოებაზე გადასვლის პირობები,
ე. ფრომი თავისი კვლევის მიზნის მიხედვით ურთულესი ამოცანის წინაშე დადგა. მას უნდა ეჩვენებინა ილუზორული სოციალური ყოფიერებიდან, ფლობიდან, მომხვეჭელობის, დაგროვების მოტივებიდან ადამიანის ხსნის გზები და საშუალებები. ამისათვის გაითავისა მოიმარჯვა მოძღვრებანი ფროიდისა და მარქსისა, ეგზისტენციალისტებისა და ფრანკფურტელებისა. იგი თავგამოდებით ეძებდა „ახალი ადამიანის“ და „ახალი საზოგადოების“ დაფუძნებისაკენ მიმავალ გზას. ასეთი მიზნის დასახვით მოაზროვნემ მნიშვნელოვანი თეორიული წარმატებები მოიპოვა, რადგან თავად მიზანია ამაღლებული, თანამედროვეობის სულისკვეთების გამომხატველი და უაღრესად აქტუალური.
ე. ფრომის დასკვნები და სამომავლო რეკომენდაციები თუმცა საბოლოოდ თეორიული განსჯის სფეროს ვერ გასცდა, მრავალ შემთხვევაში, ისინი აბსტრაქტული, ფორმალურ-აპრიორულ მსჯელობებად და დასაბუთებებად დარჩნენ. მაგრამ სახელმწიფო მმართველობის პოლიტიკისა და ეკონომიკის თანამედროვე მკვლევართა, ფილოსოფოსთა, სოციოლოგთა, სოციალურ ფსიქოლოგთა და პოლიგლოტთათვის დიდ მნიშვნელოვანია მის მიერ დასასული მიზანი საზოგადოების გარდაქმნის აუცილებლობის პირობებისა და ფაქტორების გამოკვლევის შესახებ; რაც მთავარია, საგულისხმო პრაქტიკული ამოცანების დასახვის შესაძლებლობას იძლევა ფრომის მიერ ახალი ადამიანისა და ახალი საზოგადოების ჩამოყალიბების სადღეისო პერსპექტივების პროგრესულობა და აქტუალობა.
ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა ჟურნალ “მნათობის” 1987 წლის N 6-ში.
[1] Erich Fromm, to have or to be? 1962 წ. გერმანული გამოცემა: Haben oder sein? — 1967 წ. რუსულ ენაზე — Иметь или быть, М. 1986. Прогресс.
[2] Erich Fromm, Senseits der Hlusionen. Die Bedeutung von Marx und Freud, Hamburg, 1985, პირველად გამოიცა ინგლისურ ენაზე 1962 წ., პირველი გერმანული თარგმანი გამოქვეყნდა 1967 წელს.
[3] Ebda, S 19.
[4] Ebda, S. 21
[5] Ebda. S. 159
[6] Ebda. S 165.
[7] Э. Фромм , Иметь или быть? Стр. 33
[8] Ebda, S. 28.
[9] Ebda, S. 41.
[10] Ebda, S. 56.
[11] Ebda, S. 103.
[12] Ebda , S. 158.
[13] Ebda, S. 169.
[14] Ebda, S. 176.
[15] Ebda, S. 190.
[16] Ebda, S. 198
[17] Ebda, S.206
[18] Ebda , S. 22.