ფრიდრიხ ენგელსის წერილი „ბრუნო ბაუერი და ადრინდელი ქრისტიანობა“ პირველად გამოქვეყნდა 1882 წელს „სოციალ-დემოკრატში“. ენგელსმა ეს მცირე გამოკვლევა იმავე წლის აპრილში გარდაცვლილ გერმანელ პუბლიცისტსა და მემარცხენე ჰეგელიანელს, ბრუნო ბაუერს (1809 – 1882) მიუძღვნა. ენგელსი აფასებს რა ბაუერის წვლილს ქრისტიანობის იდეურ-მსოფლმხედველობრივი ბაზისის გამოკვლევაში, წინამდებარე წერილში ლაკონიურად მიმოიხილავს იმ მატერიალურ და სოციალურ წანამძღვრებს, რომლებმაც ქრისტიანობის გაბატონებულ რელიგიად ქცევას შეუწყვეს ხელი. ტექსტი იმითაც არის საინტერესო, რომ ის რადიკალურად ემიჯნება მოსაზრებებს, რომელთა მიხედვითაც, ქრისტიანობა ისტორიულად პოლიტიკური და ეკონომიკური ემანსიპატორის როლს ასრულებდა. მიუხედავად იმისა, რომ მონათმფლობელურ საზოგადოებრივ ფორმაციაში გამეფებული საყოველთაო აპათია და უნუგეშობა აჩენდა ახალი უნივერსალური რელიგიის მოთხოვნას, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ახლადაღზევებულ რელიგიას შეეძლო მასების მატერიალური განმათავისუფლებელის როლი ეთამაშა. თუკი პირველი ქრისტიანები ოპოზიციაში ედგნენ გაბატონებულ წყობილებას, უზენაეს ხელისუფლებას, ხოლო მათი თემები დემოკრატიულ პრინციპებს შეესაბამებოდნენ (აქ არ იყო დაყოფა საერო და სასულიერო პირებს შორის, თემის ხელმძღვანელები უშუალოდ თემის შემადგენლობიდან გამოდიან და დანარჩენ მასაზე მაღლა არ დგებიან და ა.შ.), მეორე საუკუნიდან მოყოლებული საეკლესიო იერარქია სულ უფრო და უფრო ამჟღავნებდა მონათმფლობელთა კლასისადმი შემრიგებლურ განწყობებს და, საბოლოოდ, ქრისტიანული დოქტრინა ამქვეყნიური მეუფებისადმი წინააღმდეგობის გაუწევლობამდე და სრულ მორჩილებამდე დაკნინდა. ქრისტიანობა რომის სახელმწიფო ინტერესებს შეეგუა და გაბატონებული კლასის იდეოლოგიური იარაღის ფუნქციას ასრულებდა. ლეგენდები იმის შესახებ (და ეს ლეგენდები სოციალისტურ ბანაკშიც შეითხზა, მაგ. კაუცკის მიერ), რომ ქრისტიანობა რომის პროლეტარიატის რევოლუციური მოძღვრება იყო, რომელიც ქონებრივ თანასწორობას, მდიდართა ბატონობის დამხობას ქადაგებდა ისტორიული სიყალბეა. ქრისტიანობა მართლაც იყო მონათმფლობელთა იდეოლოგია, თუმცა მისი სოციალური შემადგენელი მხოლოდ მონებით არ ამოიწურებოდა, პროვინციებში არსებული დიდგვაროვნები და მდიდარი არისტოკრატები უკვე ადრეულ საფეხურზე აღმოჩნდნენ ახალი რელიგიის გავლენის ქვეშ. თუმცა რა სოციალური კლასების იდეოლოგიაც უნდა ყოფილიყო, ქრისტიანობა კლასობრივად და პოლიტიკურად დამარცხებული ჯგუფების რელიგია გახლდათ და მას მხოლოდ მანუგეშებელი ფუნქცია ჰქონდა და არა პოლიტიკურად დამრაზმავი. მონები, ქალაქის ლუმპენები, (რომლებიც გაღატაკებული თავისუფალი მოქალაქეები იყვნენ), თავისუფალი ხელოსნები და თუნდაც პროვინციის დიდგვაროვნები პოლიტიკურად უუფლებო მდგომარეობაში გახლდნენ, მათ არ შეეძლოთ სინამდვილის მატერიალური გარდაქმნა და ნუგეშს იმქვეყნიურ მარადიულ ნეტარებაში ხედავდნენ. ქრისტიანობა თავისი ჩასახვიდანვე იცნობდა მხოლოდ ერთ თანასწორობას, პირველშობილი ცოდვის თანასწორობას და აქ უადგილოა რაიმე ქონებრივ გათანასწორებასა და ეკონომიკურ ემანსიპაციაზე საუბარი. თუკი პირველ თემებში ქონების განსაზოგადოების ნიშნები გვხვდება, ეს უფრო დევნილთა საჭიროებით აიხსნება და მას უფრო შემთხვევითი ხასიათი ჰქონდა, თუმცა ეს პრაქტიკაც სწრაფად გაქრა ადრინდელი ქრისტიანობის ცხოვრებიდან. მონათმფლობელური ფორმაციის დაცემამდე ქრისტიანობამ (მაგ. ტერტულიანემ) რომის იმპერატორები ღვთის ხელდასხმულებად გამოაცხადა, იმპერატორი გახდა „ღვთაებრივი წარმომადგენელი“, რომლისადმი სამსახურიც ღვთის წინაშე მოვალეობის მოხდას ნიშნავდა. კლასობრივი ემანსიპაციის საკითხის სრულ უარყოფას ვხვდებით, პავლეს ეპისტოლეში კორინთელთა მიმართ, რომლის მიხედვითაც, ვინც რა ჩინით „გაჩნდა“ იმადვე უნდა დარჩეს, თუკი ადამიანი მონად გაჩნდება არ უნდა სწუხდეს საკუთარი ბედის შესახებ და მას უნდა დასჯერდეს. ქრისტიანობა თავისი ჩასახვიდანვე რეაქციონერული მოძღვრებაა, რომელიც მასებს ხელს აღებინებს ამქვეყნიური ემანსიპაციისთვის ბრძოლაზე და სამაგიეროდ მორჩილებას, კვიეტიზმს, კლასობრივ შერიგებას და საყოველთაო „სიყვარულს“ ქადაგებს. ქრისტიანული იდეოლოგია მთავარი დასაყრდენი აღმოჩნდა ფეოდალიზმისთვისაც და მეტიც შუა საუკუნეების ევროპაში ის აღმოჩნდა ყველაზე მსხვილი მიწათმფლობელი, რომელიც გაღატაკებულ, უუფლებო მოსახლეობას თავისი გამდიდრებისთვის სწოვდა სისხლს. სულიერ და მატერიალურ ჩაგვრას თან ერთვოდა პაპების და მაღალი სასულიერო იერარქების ცინიზმი, მაგ. ამ მხრივ გამორჩეულია პაპი ბონიფაციუსი, რომელიც პირდაპირ აცხადებდა, რომ „დაე, აქ მქონდეს მე კეთილდღეობა, სხვა სამყაროზე მე არა ვფიქრობო“. ამ ყველაფერს ემატება ადამიანების მასობრივი წამება და ხოცვა განსხვავებული აზრისთვის, პროგრესული და მეცნიერული შეხედულებებისთვის. მაგ. ინკვიზიციამ ვოლტერის გაანგარიშებით 10 მილიონზე მეტი ადამიანი შეიწირა. ფეოდალიზმის დაცემის ხანაში, ცხადია, ქრისტიანობამაც იცვალა ნირი და რეფორმაციის მეშვეობით თავისი დოგმები და მოძღვრება აღმავალი კლასის საჭიროებებს და იდეოლოგიას მოარგო და სწორედ ამ დროიდან „ქრისტიანობამ თავის უკანასკნელ სტადიაში შეაბიჯა ფეხი“. მას უკვე აღარ შეეძლო რომელიმე პროგრესული კლასის იდეოლოგიური სამოსელის როლი შეესრულებინა (როგორც ეს მაგალითად რეფორმაციის დროს მოხდა). ამ პერიოდიდან ეკლესია ხმალამოღებული იბრძოდა მუშათა კლასის ინტერესების წინააღმდეგ, პაპები პირდაპირ აცხადებდნენ (მაგ. პაპი პიუს X), რომ ადამიანები იბადებიან ხელქვეითებად და მბრძანებლებად, რომ ეს ღვთისგან დადგენილი წესრიგი არ უნდა დაირღვეს. ქრისტიანობა გაბატონებული კლასების რეაქციული იდეოლოგია იყო მას შემდეგ, რაც ის სახელმწიფო რელიგიად იქცა, ხოლო მანამ სანამ სახელმწიფო რელიგიად იქცეოდა, მას არ შეუსრულებია პროგრესული პოლიტიკური როლი მასების განთავისუფლების საქმეში და ჰქონდა მხოლოდ მანუგეშებელი ბანგის ფუნქცია.
აჩრდილის სარედაქციო კოლეგია
13 აპრილს ბერლინში გარდაიცვალა ადამიანი, რომელიც წინათ გარკვეულ როლს ასრულებდა როგორც ფილოსოფოსი და თეოლოგი, შემდეგ კი მრავალი წლის განმავლობაში ნახევრად დავიწყებული რჩებოდა და მხოლოდ დროდადრო იპყრობდა საზოგადოების ყურადღებას როგორც „ლიტერატურული ორიგინალი“. ოფიციალური თეოლოგები, მათ შორის რენანიც, მისგან იწერდნენ და ამიტომ ერთსულოვნად ჩქმალავდნენ მას. ნამდვილად კი ის უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე ყველა ისინი, ერთად აღებულნი, და მან ყველა მათზე მეტი გააკეთა იმ საკითხში, რომელიც ჩვენც, სოციალისტებსაც გვაინტერესებს: ქრისტიანობის ისტორიული წარმოშობის საკითხში.
მისი გარდაცვალების გამო მოკლედ შევეხებით ამ საკითხის თანამედროვე მდგომარეობას და იმას, თუ რა გააკეთა ბაუერმა მის გადასაჭრელად.
ისეთ შეხედულებას, რომლის თანახმად ყველა რელიგია და მასთან ერთად ქრისტიანობაც გამოგონილია მატყუარების მიერ, — შეხედულებას, რომელიც გაბატონებული იყო საშუალო საუკუნეების თავისუფლად მოაზროვნეთა დროიდან XVIII საუკუნის განმანათლებლებამდე, უკანასკნელთა ჩათვლით, — უკვე აღარავის დაკმაყოფილება აღარ შეეძლო მას შემდეგ, რაც ჰეგელმა ფილოსოფიას ამოცანად დაუსახა ეჩვენებინა რაციონალური განვითარება მსოფლიო ისტორიაში.
სავსებით გასაგებია, რომ თუ პირველყოფილი რელიგიები, როგორც ფეტიშთა თაყვანისცემა ზანგებს შორის, ან საერთო პირველყოფილი რელიგია არიელებს შორის, სიცრუის რაიმე მონაწილეობის გარეშე წარმოიშობა, შემდგომ განვითარებაში ძალიან მალე გარდუვალი ხდება ხუცური სიცრუე. რელიგიებს კი, რომლებშიც როლს თამაშობს ხელოვნება, მთელ მათ გულწრფელ აღტაცებულობასთან ერთად, არ შეუძლიათ თავის წარმოშობისთანავე არ მიმართონ სიცრუეს და ისტორიული ფაქტების დამახინჯებას; ქრისტიანობამ თავიდანვე მოგვცა ამგვარი სახის საკმაოდ კარგი ნიმუშები, როგორც ეს ბაუერმა ძველი აღთქმის კრიტიკაში გვიჩვენა. მაგრამ ეს მხოლოდ ზოგად მოვლენას არკვევს, და არ განმარტავს სწორედ იმ კონკრეტულ შემთხვევას, რაზედაც აქ ლაპარაკია.
რელიგია, რომელმაც რომის მსოფლიო იმპერია მოიცვა და რომელიც 1880 წელიწადი ბატონობდა ცივილიზებული კაცობრიობის ფრიად მნიშვნელოვან ნაწილზე, არ შეიძლება გააქარწყლო მარტო იმის განცხადებით, რომ იგი მატყუარების მიერ შეთხზული უაზრობაა. რელიგია რომ გაიგო, ამისათვის საჭიროა შეგეძლოს განმარტო მისი წარმოშობა და მისი განვითარება იმ ისტორიული პირობებიდან, რომლებშიც იგი აღმოცენდა და მიაღწია ბატონობას. ეს განსაკუთრებით ეხება ქრისტიანობას. აქ ხომ საჭიროა გადაიჭრას საკითხი, თუ როგორ მოხდა, რომ რომის იმპერიის ხალხთა მასებმა ყველა სხვა რელიგიას ამჯობინეს ეს უაზრობა, რომელსაც ამასთან მონები და ჩაგრულნი ქადაგებდნენ, ასე რომ, ბოლოსდაბოლოს, პატივმოყვარე კონსტანტინე დარწმუნდა რომ ამ უაზრო რელიგიის მიღება წარმოადგენდა საუკეთესო საშუალებას, რათა იგი რომის სამყაროს თვითმპყრობელის მდგომარეობამდე ამაღლებულიყო.
ამ კითხვაზე პასუხის გაცემას ბრუნო ბაუერმა გაცილებით უფრო მეტად შეუწყო ხელი, ვიდრე სხვა ვინმემ. სახარებათა ქრონოლოგიური თანმიმდევნობა და ურთიერთზე დამოკიდებულება, რაც ვილკემ წმინდა ლინგვისტური გზით გამოარკვია, მან ურყევად დაამტკიცა აგრეთვე მათი შინაარსის საფუძველზე, თუმცა ამას ჯიუტად ეწინააღმდეგებოდნენ 1848 წლის შემდეგ დაწყებული რეაქციის პერიოდის ნახევრად მორწმუნე ღვთისმეტყველნი. მან ამხილა, თუ რამდენად არამეცნიერულია შტრაუსის ბუნდოვანი თეორია მითებისა, რომელზე დაყრდნობითაც ყველას შეუძლია სახარებათა მოთხრობებში ისტორიულად ჩასთვალოს ყოველივე ის, რაც მას ჭკუაში მოუვა. და თუ ამასთან აღმოჩნდა, რომ სახარების მთელი შინაარსიდან თითქმის აბსოლუტურად აღარაფერი დარჩა ისეთი, რისი ისტორიული სინამდვილის დამტკიცებაც შეიძლებოდეს, — ასე რომ თვით იესო ქრისტეს ისტორიული არსებობაც კი შეიძლება საეჭვოდ იქნეს გამოცხადებული, – ამით ბაუერმა პირველად გასწმინდა ნიადაგი, რომელზედაც შესაძლებელია გადაიჭრას საკითხი, თუ საიდან აღმოცენდებიან წარმოდგენები და იდეები, რომლებიც ქრისტიანობაში ერთგვარ სისტემად ჩამოყალიბდა, და როგორ მიაღწიეს მათ მსოფლიო ბატონობას.
ბაუერი ამ საკითხზე მუშაობდა თავისი სიცოცხლის უკანასკნელ წუთამდე. მისმა გამოკვლევებმა იმ დასკვნამდე მიგვიყვანა, რომ ალექსანდრიელი ებრაელი ფ ი ლ ო ნ ი, რომელიც უკვე ღრმად მოხუცებული ჩვენი წელთაღრიცხვის ჯერ კიდევ მე-40 წელს ცხოვრობდა, ქრისტიანობის ნამდვილი მამა იყო, ხოლო რომაელი სტოიკოსი ს ე ნ ე კ ა, ასე ვთქვათ, მისი ბიძა. ჩვენამდე მოღწეული მრავალი თხზულება, რომელსაც ფილონს მიაწერენ, ფაქტიურად წარმოიშვა ებრაული ტრადიციების შეერთებიდან ბერძნულ, სახელდობრ სტოიკურ, ფილოსოფიასთან. დასავლურ და აღმოსავლურ შეხედულებათა ეს შერიგება არსებითად უკვე შეიცავს ყველა ქრისტიანულ წარმოდგენას: ადამიანის თანდაყოლილ ცოდვიანობას; ლოგოსს, — სიტყვას, — რომელიც აქვს ღმერთს, და თვით არის ღმერთი, რომელიც ხდება შუამავლად ღმერთსა და ადამიანს შორის; მონანიებას არა ცხოველთა მსხვერპლად მიტანის გზით, არამედ ღვთისათვის თავისი საკუთარი გულის მიძღვნით; ბოლოს, იმ არსებით მხარესაც, რომ რელიგიის ახალი ფილოსოფია ყირამალა აყენებს მთელ წინანდელ წესებს, როცა თავის მოწაფეებს ღარიბთა, მაშვრალთა, მონათა და განკიცხულთა შორის აგროვებს, ხოლო მდიდრები, ძლიერნი, პრივილეგირებულნი ეზიზღება და ამით ყველა ამქვეყნიური სიტკბოებისადმი ზიზღსა და სხეულის მოკვდინებას ჰნერგავს.
მეორე მხრით, უკვე ავგუსტემ იზრუნა იმაზე, რომ არა მარტო ღმერთკაცი, არამედ ეგრეთწოდებული უბიწო ჩასახვაც სახელმწიფოს მიერ დაწესებული ფორმულებად გამხდარიყო. იგი არა მარტო მოითხოვდა, რომ კეისარსა და თვით მას ღვთაებრივი პატივით მოპყრობოდნენ, არამედ გასცა აგრეთვე განკარგულება ყველგან გაევრცელებინათ, რომ იგი, ავგუსტე კეისარი „Divus“ (ღვთაებრივი) თავისი მამის—ადამიანის შვილი კი არ არის, არამედ დედის მიერ ჩასახულია ღმერთ აპოლონისაგან. ოღონდ საკითხავია, ეს აპოლონ ღმერთი იმის ნათესავი ხომ არ ყოფილა, რომელსაც ჰაინემ ხოტბა შეასხა?
როგორც ვხედავთ, შენობას მხოლოდ უკანასკნელი აგურიღა აკლია, — და მთელი ქრისტიანობა მის ძირითად ხაზებში უკვე მზად იქნებოდა; აკლია ადამიანად ქცეული ლოგოსის განსახიერება გარკვეულ პიროვნებად და მისი მოსანანებელი მსხვერპლი ჯვარზე — ცოდვიანი კაცობრიობის გამოსახსნელად.
თუ როგორ იქნა ისტორიულად ჩართული ეს უკანასკნელი აგური სტოიკურ-ფილოსოფიური თეორიებში, ამის სავსებით სარწმუნო წყაროები ჩვენ არ მოგვეპოვება. მაგრამ ერთი რამ უეჭველია: იგი არ ჩაურთავთ ფილოსოფოსებს, ფილონის ან სტოის მოწაფეებს. რელიგიას ჰქმნიან ადამიანები, რომლებიც თვითონ განიცდიან რელიგიურ მოთხოვნილებას და ესმით მასების რელიგიური მოთხოვნილებანი, ხოლო სწორედ ასეთი რამ არ მოეპოვებათ ჩვეულებრივად ფილოსოფიური განათლების მქონე ადამიანებს. პირიქით, საყოველთაო დაშლის ხანაში, — როგორც, მაგალითად ჩვენს ხანაშიც — ყველგან ვხვდებით ფილოსოფიისა და რელიგიური დოგმატიკის ფართოდ გავრცელებას გაუგვანოებული, გავულგარებული ფორმით. თუ კლასიკურ ბერძნულ ფილოსოფიას თავისი უკანასკნელი ფორმებით, განსაკუთრებით ეპიკურეული სკოლის სახით, ათეისტურ მატერიალიზმამდე მივყავდით, ბერძნულ ვულგარულ ფილოსოფიას მივყავდით მოძღვრებამდე ერთი ღმერთისა და ადამიანის უკვდავი სულის შესახებ. სწორედ ასევე ებრაელობაც, რაციონალისტურად გავულგარებული უცხო პირებთან და ნახევრად–ებრაელებთან აღრევისა და ურთიერთობის მეოხებით, მივიდა რიტუალურ ჩვეულებათა უგულებელყოფამდე, წინანდელი მხოლოდამხოლოდ ეროვნული ღმერთის – იეღოვას ერთადერთ ჭეშმარიტ ღმერთად, ცისა და დედამიწის შემოქმედად გადაქცევამდე და სულის უკვდავების აღიარებამდე, რაც თავდაპირველად უცხო იყო ებრაელობისათვის. ამგვარად, მონოთეისტური ვულგარული ფილოსოფია დაუკავშირდა ვულგარულ რელიგიას, რომელმაც მას მიართვა ერთი ღმერთი სავსებით მზამზარეული სახით. და ამგვარად მომზადდა ნიადაგი, რომელზედაც ებრაელებს შორის ფილონის ამდენადვე გავულგარებულ წარმოდგენათა გადამუშავებას შეეძლო შეექმნა ქრისტიანობა, ხოლო იგი, უკვე ერთხელ შექმნილი, შეიძლებოდა შეთვისებული ყოფილიყო ბერძნებისა და რომაელების მიერ. ქრისტიანობა რომ სწორედ ფილონის პოპულარიზებულ წარმოდგენებიდან წარმოიშვა და არა უშუალოდ თვით ფილონის ნაწარმოებებიდან, ეს იმით მტკიცდება, რომ ახალი აღთქმა თითქმის სრულიად უგულვებელჰყოფს ამ ნაწარმოებთა უმნიშვნელოვანეს ნაწილს, სახელდობრ ძველი აღთქმის ამბავთა ალეგორიულ – ფილოსოფიურ განმარტებას. ბაუერს საკმაო ყურადღება არ მიუქცევია საკითხის ამ მხარისათვის. თუ როგორ გამოიყურებოდა ქრისტიანობა თავისი პირვანდელი სახით, ეს შეიძლება წარმოვიდგინოთ ეგრეთ წოდებული იოანეს გამოცხადების კითხვის დროს. ველური, ბუნდოვანი ფანატიზმი, დოგმები — მხოლოდ ჩანასახში, ეგრეთწოდებული ქრისტიანული მორალიდან კი—მხოლოდ სხეულის მოკვდინება; სამაგიეროდ, პირიქით, მრავალი ხილვა და წინასწარმეტყველება. დოგმებისა და მორალის შექმნა ეს უკვე უგვიანესი ხანის საქმეს წარმოადგენდა, როცა სახარება და ეგრეთწოდებული მოციქულთა ეპისტოლენი დაიწერა. სწორედ აქ იქნა მოურიდებლად გამოყენებული — ყოველ შემთხვევაში მორალისათვის — სტოიკური ფილოსოფია, მეტადრე სენეკა. ბაუერმა და მტკიცა, რომ ეპისტოლენი გადმოწერილია სენეკადან, ხშირად თითქმის სიტყვა-სიტყვით. მართლაც, ეს თვალში ხვდებოდათ თვით მართლმორწმუნე ქრისტიანებს, მაგრამ, ისინი ამტკიცებდნენ, რომ, პირიქით, სენეკამ გადმოიწერა ახალი აღთქმიდანო, რომელიც მაშინ ჯერ კიდევ დაწერილიც კი არ იყო. დოგმატიკა ვითარდებოდა, ერთი მხრით, იესოს შესახებ სახარებათა ლეგენდასთან დაკავშირებით, ლეგენდასთან, რომელიც ყალიბდებოდა, მეორე მხრით, ებრაელებიდან გამოსულ ქრისტიანთა და წარმართებიდან გამოსულ ქრისტიანთა შორის წარმოებულ ბრძოლაში.
ბაუერს აგრეთვე მეტად ძვირფასი მონაცემები მოეპოვება იმ მიზეზთა შესახებ, რომლებიც დაეხმარა ქრისტიანობას – გამარჯვება მოეპოვებინა და მსოფლიო ბატონობისათვის მიეღწია. მაგრამ აქ მისთვის დაბრკოლებას წარმოადგენს გერმანელი ფილოსოფოსისათვის დამახასიათებელი იდეალიზმი, იგი ხელს უშლის მას ნათლად დანახვასა და მკვეთრად ფორმულირებაში. ხშირად იგი გადამწყვეტ შემთხვევაში საქმის არსებას ფრაზით სცვლის. ამიტომ ჩვენ ბაუერის შეხედულებათა დეტალებს არ გამოვუდგებით და ვარჩევთ ჩამოვაყალიბოთ ამ საკითხის ჩვენი საკუთარი გაგება, დამყარებული არა მარტო ბაუერის ნაშრომებზე, არამედ დამოუკიდებელ შესწავლაზედაც.
რომის მიერ დაპყრობამ ყველა დამორჩილებულ ქვეყანაში უწინარეს ყოვლისა პირდაპირ დაანგრია წინანდელი პოლიტიკური წყობილება, შემდეგ კი არაპირდაპირ ცხოვრების ძველი საზოგადოებრივი პირობებიც. დაანგრია, ჯერ ერთი, იმით, რომ წინანდელი წოდებრივი და ყოფის ნაცვლად (მონობაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ) მან შეჰქმნა უბრალო განსხვავება, ერთი მხრით, რომის მოქალაქეთა და მეორე მხრით, არამოქალაქეთა ანუ სახელმწიფოს ქვეშევრდომთა შორის; მეორე და უმთავრესად, რომის სახელმწიფოს სახელით დაწესებული გადასახადებით. თუ იმპერიის დროს სახელმწიფოს ინტერესების სასარგებლოდ ცდილობდნენ, რამდენადაც ეს შესაძლებელი იყო, საზღვარი დაედოთ პროვინციათა მმართველების გაშმაგებული წყურვილისათვის — გამდიდრებულიყვნენ, სამაგიეროდ გაჩნდა სახელმწიფო ხაზინის სასარგებლოდ შემოღებული გადასახადის მუხრუჭები, რაც სულ უფროდაუფრო ძლიერად მოქმედებდა და უფროდაუფრო მწვავე ხასიათს იღებდა — სახსრების გამოწოვა, რაც საშინელი გამანადგურებელი ძალით მოქმედებდა. ბოლოს, მესამე, რომის მოსამართლეებს თავისი გადაწყვეტილებანი ყველგან რომის სამართლის საფუძველზე გამოჰქონდათ, ადგილობრივი საზოგადოებრივი წესები კი ამით ძალადაკარგულად ცხადდებოდა, რამდენადაც ისინი არ ემთხვეოდნენ რომის უფლებრივ წყობილებას; ამ სამ ბერკეტს უდიდესი ძალით უნდა ემოქმედნა და ყველაფერი ერთ დონემდე უნდა დაეყვანა, განსაკუთრებით თუ ამ ბერკეტებს დაახლოებით ორი საუკუნის განმავლობაში იყენებდნენ იმ ეროვნებათა მიმართ, რომელთა უძლიერესი წარმომადგენელნი უკვე ტყვედ იყვნენ წაყვანილნი და იმ ბრძოლებში განადგურებულნი, რაც წინ უსწრებდა დაპყრობას, თან სდევდა მას, ხოლო ხშირად შედეგადაც მოსდევდა. საზოგადოებრივი ურთიერთობა პროვინციებში უფროდაუფრო უახლოვდებოდა დედაქალაქსა და იტალიაში არსებულ საზოგადოებრივ ურთიერთობას. მოსახლეობა უფროდაუფრო იყოფოდა სამ კლასად, რომლებიც სულ სხვადასხვაგვარი ელემენტებისა და ეროვნებებისაგან შედგებოდა: მდიდრები, რომელთა შორის ცოტა როდი იყო თავდახსნილი მონა (იხ. პეტრონიუსი), მსხვილი მიწათმფლობელები, მევახშეები ან ერთიცა და მეორეც ერთსადაიმავე დროს, ქრისტიანობის ბიძის სენეკას მსგავსად; ღარიბი თავისუფალი პირები—რომში მათ ჰკვებავდა და ართობდა სახელმწიფო, პროვინციებში კი მათ თვითონ უნდა ეზრუნათ საკუთარი თავისათვის; დასასრულ, უამრავი მონები. სახელმწიფოს, ე. ი. იმპერატორის მიმართ, ორივე პირველი კლასი ისევე უუფლებო იყო, როგორც მონები თავიანთი ბატონების მიმართ, მეტადრე ტიბერიუსიდან ნერონამდე განვლილ პერიოდში ჩვეულებრივ მოვლენად გახდა ის, რომ მდიდარ რომაელებს სიკვდილს მიუსჯიდნენ ხოლმე, რათა ხელში ჩაეგდოთ მათი ქონება, მთავრობის მ ა ტ ე რ ი ა ლ უ რ დასაყრდენს წარმოადგენდა ჯარი, რომელიც გაცილებით უფრო ჰგავდა უკვე ლანდსკნეხტთა არმიას, ვიდრე ძველ რომაულ გლეხურ ჯარს, მ ო რ ა ლ უ რ დასაყრდენს კი — საყოველთაო რწმენა, რომ ამ მდგომარებიდან გამოსავალი არ არსებობს, რომ თუ ერთი ან მეორე იმპერატორი არა, ყოველ შემთხვევაში სამხედრო ბატონობაზე დამყარებული იმპერატორული ხელისუფლება მაინც, გარდუვალ აუცილებლობას წარმოადგენს. აქ უადგილოა სიტყვის გაგრძელება იმის შესახებ, თუ რაგვარ წმინდა მატერიალურ ფაქტებს ეყრდნობოდა ეს რწმენა.
საყოველთაო უუფლებობას და იმ იმედის დაკარგვას, რომ შესაძლებელია უკეთესი წყობილება, შეესაბამებოდა საყოველთაო აპათია და დემორალიზაცია. ჯერ კიდევ ცოცხლად დარჩენილ ძველი-რომაული პატრიციული ყაიდის და პატრიციული აზრების მქონე ადამიანთა მცირე რაოდენობა თავიდან იქნა მოშორებული ან გადაშენდა; მათი უკანასკნელი წარმომადგენელი ტაციტი იყო. დანარჩენები მოხარულნი იყვნენ, თუ შეეძლოთ სრულიად განზე გასდგომოდნენ საზოგადოებრივ ცხოვრებას. მათი არსებობის მთელ შინაარსს შეადგენდა გამდიდრება, სიმდიდრით, კერძო ჭორებითა და კერძო ინტრიგებით დატკბობა. ღარიბი თავისუფალი პირნი, რომლებიც რომში სახელმწიფოს პენსიონერები იყვნენ, პროვინციებში, პირიქით, მეტად მძიმე მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ. მათ უნდა ემუშავნათ და ამასთან კონკურენცია გაეწიათ მონური შრომისათვის. მაგრამ ისინი მარტო ქალაქებში იყვნენ. მათთან ერთად პროვინციებში იყვნენ კიდევ გლეხები. თავისუფალი მიწათმოქმედნი (ზოგან თემური მიწათმფლობელობითაც კი) ან, როგორც გალიაში, გლეხები, რომლებიც მსხვილ მიწათმფლობელთა კაბალაში იმყოფებოდნენ. საზოგადოებრივი გადატრიალება ყველაზე უფრო ამ კლასს შეეხო, იგი რელიგიურ გადატრიალებასაც ყველაზე დიდხანს უწევდა წინააღმდეგობას. დასასრულ, მონები, უუფლებონი და თავისუფლებას მოკლებულნი, რომელთაც, როგორც ეს სპარტაკის დამარცხებამ ცხადჰყო, არ შეეძლოთ განთავისუფლება, მაგრამ ამასთან მათი უმრავლესობა ოდესღაც თავისუფალი ან დაბადებით თავისუფალ ადამიანთა შვილები იყვნენ. მათ შორის ჯერ კიდევ უნდა დარჩენილიყო მეტწილად მწვავე, თუმცა გარეშე სამყაროს მიმართ უძლური, სიძულვილი მათი არსებობის პირობების წინააღმდეგ.
ჩვენ დავინახავთ, რომ ყოველივე ამას შეესაბამებოდა იმდროინდელი იდეოლოგების ხასიათიც. ფილოსოფოსები იყვნენ ან სკოლის მასწავლებელნი, რომელნიც ამით შოულობდნენ ფულს, ანდა მოქეიფე მდიდართა მასხარები, რომლებიც მათგან იღებდნენ გასამრჯელოს, ზოგიერთი მონებიც კი იყვნენ. თუ რა გამოდიოდა მათგან, როცა მათი საქმე კარგად მიდიოდა, ამას გვიჩვენებს ბატონ სენეკას მაგალითი. ეს სტოიკოსი, რომელიც სათნოებასა და თავშეკავებას ქადაგებდა, პირველი ინტრიგანი იყო ნერონის კარზე, ამასთან ქვემძრომობასაც მიმართავდა; იგი ცდილობდა ნერონისაგან მიეღო საჩუქრები ფულით, მამულებით, ბაღებით, სასახლეებით და, ჰქადაგებდა რა სახარებაში მოხსენებულ ლაზარისებრ სიღატაკეს, სინამდვილეში თვითონ იმავე იგავში მოხსენებული მდიდარი იყო, მხოლოდ როცა ნერონმა დააპირა ყელში სწვდომოდა მას, სენეკამ ნერონს სთხოვა, უკან წაიღე ყველა საჩუქარი, რადგან ჩემთვის ჩემი ფილოსოფიაც საკმარისიაო. ფილოსოფოსთაგან მხოლოდ ძალიან იშვიათად თუ ვინმე ამათრახებდა, როგორც პერსიუსი, მწვავე სატირით მაინც თავის გადაგვარებულ თანამედროვეებს. რაც შეეხება მეორე სახის იდეოლოგებს, — იურისტებს, — ისინი აღტაცებულნი იყვნენ ახალი წყობილებით, რადგან ყველა წოდებრივი განსხვავების შენელება მათ საშუალებას აძლევდა უფართოესად დაემუშავებინათ თავისი საყვარელი კერძო სამართალი; სამაგიეროდ მათ კიდეც შეუდგინეს იმპერატორებს უსაზიზღრესი სახელმწიფო სამართალი, როგორიც კი ოდესმე არსებულა.
ხალხთა პოლიტიკურ და სოციალურ თავისებურებებთან ერთად რომის იმპერიამ დასაღუპავად გასწირა მათი განსაკუთრებული რელიგიებიც. ძველი დროის ყველა რელიგია პირველყოფილი ტომობრივი, უფრო გვიან კი ნაციონალური რელიგიები იყო, რომლებიც თვითეული ხალხის საზოგადოებრივი და პოლიტიკური პირობებიდან წარმოიშვა და მჭიდროდ შეეზარდა მათ. რაკი დანგრეულ იქნა მათი ეს საფუძველი, დამსხვრეულ იქნა მემკვიდრეობით მიღებული საზოგადოებრივი ფორმები, ძველისძველი პოლიტიკური წყობილება და ეროვნული დამოუკიდებლობა, თავისთავად ცხადია, ინგრეოდა მათთან დაკავშირებული რელიგიაც. ეროვნულ ღმერთებს შეეძლოთ შეეწყნარებინათ სხვა ეროვნული ღმერთები თავის გვერდით, და ძველ დროს ეს საერთო წესი იყო, — მაგრამ სრულიადაც არა მათზე მაღლა მდგომთა სახით. რომში აღმოსავლური რელიგიური კულტების გადმონერგვამ მხოლოდ ზიანი მიაყენა აღმოსავლურ რელიგიებს, მაგრამ აღმოსავლური რელიგიების დაცემის შეჩერება კი ვერ შესძლო. რაკი ეროვნულ ღმერთებს უკვე აღარ შეუძლიათ დაიცვან თავისი ერის დამოუკიდებლობა და თავისთავადობა, ისინი თვითონაც იღუპებიან. ასე იყო ყველგან (გლეხების გარდა, მეტადრე მთებში). რაც რომსა და საბერძნეთში ვულგარულ ფილოსოფიურმა განათლებამ გააკეთა, – კინაღამ არა ვთქვი ვოლტერიანობამ მეთქი,– ის პროვინციაში გააკეთა რომის მიერ დამონებამ და თავისი თავისუფლებით ამაყ მოქალაქეთა შეცვლამ სასოწარკვეთილი ქვეშევრდომებით და თავმოთნე არამზადებით.
ასეთი იყო მატერიალური და მორალური მდგომარეობა. აწმყო აუტანელია; მომავალი, შეიძლება ითქვას, კიდევ უფრო მრისხანეა. არავითარი გამოსავალი. სასოწარკვეთილება ანდა ხსნა უაღრესად უგვანო ხორციელ სიტკბოებაში, ყოველ შემთხვევაში იმათთვის, ვისაც ამის საშუალება ჰქონდა, მაგრამ ასეთები სრულიად უმნიშვნელო უმცირესობას წარმოადგენდნენ. დანარჩენებისათვის აღარაფერი აღარ რჩებოდა, გარდა სრული მორჩილებისა გარდუვალის წინაშე.
მაგრამ ყველა კლასში უნდა ყოფილიყო ისეთ პირთა გარკვეული რაოდენობა, რომელნიც, დაჰკარგეს რა მატერიალური განთავისუფლების იმედი, მის ნაცვლად ეძებდნენ სულიერ განთავისუფლებას, ნუგეშის პოვნას შეგნებაში, რაც მათ სრული სასოწარკვეთილებიდან იხსნიდა. ამ ნუგეშის მიცემა არ შეეძლო არც სტოიკურ ფილოსოფიას, არც ეპიკურეს სკოლას, ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ ეს იყო ფილოსოფიური სისტემები, რომლებიც, მაშასადამე, ჩვეულებრივი შეგნებისათვის როდი იყო გათვალისწინებული, ხოლო მეორე, იმიტომ, რომ მათი მომხრეების ცხოვრება უნდობლობას იწვევდა ამ სკოლათა მოძღვრებისადმი. იმისათვის, რომ ნუგეში მიგეცა, საჭირო იყო არა დაკარგული ფილოსოფიის, არამედ დაკარგული რელიგიის შეცვლა. ნუგეში უნდა წარმოსახულიყო სწორედ რელიგიური ფორმით, ისევე როგორც ყველაფერი ის, რასაც უნდა გაეტაცნა მასები, ეს ასე იყო იმ ეპოქაში და ასე გრძელდებოდა XVII საუკუნემდე.
არა მგონია საჭირო იყოს იმის აღნიშვნა, რომ იშ ადამიანთა შორის, რომელნიც მგზნებარედ ისწრაფვოდნენ ამ იდეალური ნუგეშისაკენ, ამ ლტოლვისაკენ გარეშე სამყაროდან შინაგან სამყაროში, უმრავლესობა მონები უნდა ყოფილიყო.
სწორედ ამ საყოველთაო ეკონომიური, პოლიტიკური, გონებრივი და მორალური დაშლის დროს გამოვიდა ქრისტიანობა. მან გადაჭრით გაილაშქრა მანამდე არსებული ყველა რელიგიის წინააღმდეგ.
მანამდე არსებულ ყველა რელიგიაში მთავარი იყო წესჩვეულებითობა. მხოლოდ მსხვერპლის მიტანასა და პროცესიებში მონაწილეობით, ხოლო აღმოსავლეთში კიდევ ჭამისა და განბანვის შესახებ უაღრესად დაწვრილებითი ბრძანებების შესრულებით, შეიძლებოდა დაგემტკიცებინა, რომ შენ გარკვეულ რელიგიას ეკუთვნოდი. მაშინ როცა რომი და საბერძნეთი ამ მხრივ შემწყნარებლობას იჩენდნენ, აღმოსავლეთში მძვინვარებდა რელიგიურ აკრძალვათა სისტემა, რამაც ცოტათი როდი შეუწყო ხელი დაცემას, რაც, ბოლოსდაბოლოს, მოხდა. ორი სხვადასხვა რელიგიის ადამიანებს (ეგვიპტელები, ებრაელები, ქალდეველები) არ შეუძლიათ ერთად სჭამონ და სვან, არ შეუძლიათ ერთად გააკეთონ სრულიად ჩვეულებრივი საქმე, ძნელად თუ ელაპარაკებიან ერთმანეთს. ადამიანისაგან ადამიანის ეს განცალკევება ძველი აღმოსავლეთის დაღუპვის ერთერთი ძირითადი მიზეზი იყო. ქრისტიანობისათვის უცნობი იყო დანაწილების გამომწვევი რაიმე წესჩვეულებანი, უცხო იყო კლასიკური ძველი ხანის თვით მსხვერპლის მიტანა და პროცესიები. უარყოფს რა, ამრიგად, ყველა ეროვნულ რელიგიას და ყველა მათთვის საერთო წესჩვეულებითობას, მიჰმართავს რა განურჩევლად ყველა ხალხს, ქრისტიანობა თვითონ ხდება პ ი რ ვ ე ლ შესაძლებელ მსოფლიო რე ლ ი გ ი ა დ. ებრაელობამ თავისი ახალი მსოფლიო ღმერთით ასევე სცადა გამხდარიყო მსოფლიო რელიგიად. მაგრამ იზრაელის ძენი მუდამ არისტოკრატიად რჩებოდნენ მორწმუნეთა და წინდაცვეთილთა შორის; და თვით ქრისტიანობა, ვიდრე იგი შესძლებდა ნამდვილ მსოფლიო რელიგიად გამხდარიყო, ჯერ უნდა განთავისუფლებულიყო იმ წარმოდგენისაგან (რომელიც ჯერ კიდევ ბატონობს ეგრეთ წოდებულ იოანეს გამოცხადებაში), რომ ებრაელებიდან გამოსულ ქრისტიანებს უპირატესობანი აქვთ წარმართებიდან გამოსულ ქრისტიანებთან შედარებით. მეორე მხრით ისლამმა, შეინარჩუნა რა თავისი სპეციფიკურ აღმოსავლური წესჩვეულებითობა, ამით თავისი გავრცელების სფერო აღმოსავლეთით და არაბთა ბედუინების მიერ დაპყრობილი და კვლავ დასახლებული ჩრდილოეთ აფრიკით შეზღუდა. აქ მას შეეძლო გაბატონებულ რელიგიად გამხდარიყო, მაგრამ დასავლეთში კი არ შეეძლო, მეორე, ქრისტიანობამ ააჟღერა სიმი, რომელსაც გამოძახილი უნდა ეპოვნა უამრავ ადამიანთა გულში. ყოველგვარ ჩივილს მძიმე დროთა და საყოველთაო მორალური და მატერიალური სიღატაკის გამო, ცოდვიანობის ქრისტიანული შეგნება უპასუხებდა: დიახ, ეს ასეა და სხვაგვარად არც შეიძლება იყოს; მსოფლიოს წახდენილობაში თვითონ შენა ხარ დამნაშავე, დამნაშავენი ხართ თქვენ ყველანი, შენი და თქვენი საკუთარი შინაგანი წახდენილობა! ხოლო სად მოინახებოდა ადამიანი, რომელიც შესძლებდა ამის უარყოფას? Mea culpa! (ჩემი ბრალია!) არცერთ ადამიანს არ შეეძლო არ ეღიარებინა, რომ მასაც მიუძღვის ერთ გვარი დანაშაული საერთო უბედურებაში, და ეს აღიარება გახდა იმ სულიერი ხსნის წანამძღვრად, რომელიც იმ დროს გამოცხადებული იყო ქრისტიანობის მიერ. და ეს სულიერი ხსნა იმგვარად იყო მოგონილი, რომ იგი ადვილად შეეძლო გაეგო ყოველგვარი ძველი რელიგიური თემის წევრს. ყველა ამ რელიგიას ახასიათებდა წარმოდგენა მოსანანებელი მსხვერპლის შესახებ, რომელსაც შეეძლო დაემშვიდებინა შეურაცხყოფილი ღმერთი. განა ეს ხელსაყრელი ნიადაგი არ იყო იმისათვის, რომ შეეთვისებინათ იდეა შუამავლის შესახებ, რომელიც ნებაყოფლობით სწირავს თავს, რათა ერთხელ და სამუდამოდ გამოისყიდოს კაცობრიობის ყველა ცოდვა? ამგვარად, საერთოდ გავრცელებულ გრძნობას, რომ ადამიანები თვითონ არიან დამნაშავენი საყოველთაო წახდენილობაში, ქრისტიანობამ ნათელი გამოხატულება მისცა ყოველი ცალკეული ადამიანის ცოდვიანობის შეგნებაში; ამავე დროს, თავისი დამაარსებლის სამსხვერპლო სიკვდილის სახით მან შეჰქმნა ყველასათვის ადვილად გასაგები ფორმა შინაგანი ხსნისა წახდენილ სამყაროსაგან, ნუგეშის პოვნისა შეგნებაში, რისკენაც ყველა ასე მგზნებარედ მიისწრაფვოდა. ასე დაამტკიცა ქრისტიანობამ თავის უნარი გამხდარიყო მსოფლიო რელიგიად, — და ამასთან რელიგიად, რომელიც სწორედ მოცემულ საზოგადოებას შეესაბამებოდა.
ისე გამოვიდა, რომ ათასობით წინასწარმეტყველთა და უდაბნოში მოქადაგეთა შორის, რომელნიც მაშინ თავის უამრავ ახალ რელიგიებს ქმნიდნენ, წარმატება მხოლოდ ქრისტიანობის დამაარსებლებს ჰქონდათ. არა მარტო პალესტინა, არამედ მთელი აღმოსავლეთიც სავსე იყო რელიგიის ასეთი დამაარსებლებით, რომელთა შორის გაბატონებული იყო, შეიძლება ითქვას, ნამდვილი დარვინისებური ბრძოლა იდეური არსებობისათვის. ქრისტიანობამ უმთავრესად ზემოაღნიშნული მომენტების მეოხებით გაიმარჯვა. ხოლო თუ როგორ მოხდა, რომ იგი თანდათანობით, სექტების ურთიერთშორისი და წარმართულ სამყაროსთან ბრძოლაში, ბუნებრივი შერჩევის გზით, სულ უფროდაუფრო სრულყოფილი ხდებოდა, როგორც მსოფლიო რელიგია, —ამას უაღრესად დაწვრილებით გვაცნობს პირველი სამი საუკუნის ეკლესიის ისტორია.
ტექსტი გაციფრულებულია შემდეგი გამოცემის მიხედვით: ფრიდრიხ ენგელსი, ბრუნო ბაუერი და ადრინდელი ქრისტიანობა, ტექნიკა და შრომა, თბილისი, 1939.