„ფილოსოფოსები მხოლოდ სხვადასხვანაირად განმარტავდნენ სამყაროს, მაგრამ საქმე ისაა, რომ იგი შეცვლილ იქნეს“. (კ.მარქსი, ფოიერბახის მეთერთმეტე თეზისი).
ფოიერბახის მეთერთმეტე თეზისში კარლ მარქსი უპირველესად იმას გვამცნობს, რომ სამყაროზე მხოლოდ დაკვირვება და მისი არქიტექტონიკის სქოლასტიკური შესწავლა როდი კმარა, იდეები და შეხედულებები დამოუკიდებლად როდი ისხამენ ხორცს, არც ესა თუ ის ფილოსოფიური ხედვა გადმოდინდება წიგნებიდან ისტორიაში თავისთავად; თეორიულ სფეროში გაღებული ძალისხმევის კატალიზატორი პრაქსისია, განსჯილის და გააზრებულის ცხოვრებაში გადატანის უწყვეტი მცდელობა – განმსჯელი, ქმედითი სუბიექტის ვალდებულებაა. ჩვენს ინტერესში მოხვედრილი ნაშრომი „ჩაგრულთა პედაგოგიკა“ სწორედ თეორიისა და პრაქტიკის შეამხანაგების უწყვეტ და რთულ პროცესზე რეფლექსირებს: „როცა სიტყვას ქმედების განზომილება აკლია ავტომატურად ზარალდება განსჯაც, რის გამოც სიტყვა უბრალო ლიტონ სიტყვად, ვერბალიზმად, გაუცხოებულ და გამაუცხოებელ „ლაქლაქად გადაიქცევა“. (პ.ფრეიერი გვ 58).
ხანდახან, პერიფერიიდან მომზირალი თვალი განსაკუთრებით მახვილია ხოლმე, რამდენადაც სტრუქტურული ჩაგვრის ელემენტებს სხეულებრივი და ფსიქიკური შრეების გავლით აღიქვამს. ბრაზილიელი ფილოსოფოსი პაულო ფრეიერი, ხსენებული პერსპექტივიდან აყალიბებს „ჩაგრულთა პედაგოგიკის“ მნიშვნელოვან და ბასრ თეზისებს. მისეული „კრიტიკული პედაგოგიკა“, ტრადიციული, იერარქიული სწავლების საპირისპირო ველზე დგინდება. პედაგოგიკის გავრცელებული მოდელი, რომელსაც იგი საბანკო განათლების კონცეფციას უწოდებს, მასწავლებელს ავტორიტარულ სუბიექტად წარმოგვიდგენს, რომელიც მოსწავლეების ნება-სურვილის განურჩევლად, მზა-მზა თეზისებს ახვევს თითოეულს თავზე, მოსწავლე პასიურ, მიმყოლის, მსმენელის, დამზეპირებლის პოზიციაში თავსდება და გადასინჯვისა თუ კრიტიკული დაკვირვების სურვილი ორგანიზებულ ატროფიას განიცდის. „მასწავლებლის ამოცანაა მოსწავლეების „ამოვსება“ თავისი მონათხრობით, რომელიც განცალკევებულია რეალობისგან, მოცილებულია იმ მთლიანობას ურომლისოდაც ყოველგვარ მნიშვნელობას კარგავს“ (იქვე, გვ. 42). ცოდნა რომელიც რეალ(ობის)ურის ელემენტებს უგულებელყოფს, მითოლოგიური, სისტემის ლოგიკაზე მიწებებული ცოდნაა, მისი მნიშვნელობა მხოლოდ არსებულ საზოგადოებრივ ურთიერთობებში კომფორტულად ჩაწერის პოტენციალობით შემოიფარგლება. ფრეიერის მიხედვით, ამგვარი, ანტიდიალოგური სწავლების მეთოდი მოსწავლეების დამყოლ, იოლად სამართავ სუბიექტებად ჩამოყალიბებას იწვევს. ანტიდიალოგური მეთოდის საპირისპიროდ ფრეიერი დიალოგურ თეორიას გვთავაზობს, რომელიც იერარქიების მოშლასა და სწავლა-სწავლების პროცესში მოსწავლეებსა და მასწავლებელს შორის ორმხრივ საგანმანათლებლო პრინციპს ამკვიდრებს. დიალოგურობაზე მიმართულ პროცესს იგი პრობლემის წამოჭრაზე ორიენტირებულ განათლებას უწოდებს. ამ დროს, მასწავლებელი მასწავლებლობასთან ერთად მოსწავლის როლსაც ითავსებს: „განათლება უნდა იწყებოდეს მასწავლებელსა და მოსწავლეებს შორის არსებული დაპირისპირების დაძლევით, მოპირდაპირე პოლუსების დაახლოებით, რათა ორივე მხარე ერთდროულად მასწავლებლად და მოსწავლედ მოგვევლინოს“ (იქვე, გვ. 43). მასწავლებელი/მოსწავლისა და მოსწავლე/მასწავლებლის მიმართებები ხაზს უსვამს იმას, რომ ცოდნა მუდმივ ქმნადობასთან ზიარებული ცოცხალი პროცესია, რომელშიც მასწავლებელი არა ჩაბეტონებული, აბსოლუტური იდეების გამტარი, არამედ მოსწავლეებთან ერთად, იერარქიული ურთიერთობების მიღმა საზრისების (თანა)მდგენელი და შემქმნელი სუბიექტია; ამ მზერაში, კაპიტალიზმიდან გამოსხივებული იერარქიულობა, თანასწორი, თანაქმნადობიდან ამოზრდილი პრინციპებით ნაცვლდება. ამრიგად, ანტიდიალოგური, ავტორიტარული სწავლებისაგან განსხვავებით, დიალოგური თეორია თანამშრომლობის პრინციპს ერთგულობს.
წიგნის – „ჩაგრულთა პედაგოგიკა“ – კულტურული მნიშვნელობა რამდენიმე მიზეზითაა განპირობებული, სწორედ ეს მიზეზები სძენს ცხოველმყოფელობას ნაშრომს და უკვდავ, ‘მომავლისეულ აწმყოსთან’ დიალოგში მყოფ ნამუშევრად წარმოგვიდგება. პაულო ფრეიერი განსხვავებული ფილოსოფიური ტრადიციების შუქზე მეტყველებს, იგი სხვადასხვა სწავლებიდან ითავისებს მისი პერსპექტივისათვის მნიშვნელად ელემენტებს და ადამიანის, სამყაროსა თუ საზოგადოებრივი ურთიერთობების შესახებ გარკვეულ ფილოსოფიურ სურათს გვიხატავს, ეს სურათი თანადროული, ისტორიული, ეკონომიკური მყოფობის აღწერის ძალით, დასახული, თეორეტიზებული ძალისხმევის პრაქსისში გადატანასა და შესაბამისად, არსებულის გარდაქმნის პოტენციალობას მოიაზრებს. ამასთანავე, ფრეიერისეული პედაგოგიკა სკოლის, უნივერსიტეტის მომზადებული კურიკულუმებისა თუ სწავლების მეთოდების არეალს მნიშვნელოვნად ცდება და საყოველთაოდ გაფესვიანებული საგანმანათლებლო მიდგომების კრიტიკის შუქზე, ადამიანსა და საზოგადოებრივი ურთიერთობების თანამედროვე ტიპებს განიხილავს.
აუცილებელია აღინიშნოს ისიც, რომ ფრეიერის მიხედვით, პედაგოგიკის ესა თუ ის ტიპი პოლიტიკასთან, კულტურასთან და თანადროულ სოციალურ ვითარებასთან მჭიდრო შემხებლობაში ყალიბდება. პედაგოგიკის ხასიათსა და თავისებურებაზეა დამოკიდებული, ჯანყების, რევოლუციებისა თუ ნებისმიერი ტიპის წინააღმდეგობის ბედისწერა.
„განათლებული ადამიანი შეგუებული, ადაპტირებული პიროვნებაა, ვინაიდან ის სამყაროს უკეთაა მორგებული“ (იქვე, გვ. 47). საბანკო განათლების კონცეფციის მიხედვით, მოსწავლე დეპოზიტის მნიშვნელობას იძენს, რომელშიც მასწავლებელი მზა, გახევებულ ცოდნას აბანდებს, შედეგად სისტემისათვის საგულდაგულოდ გამრჯე, კონფორმისტ პროფესიონალთა მასა იწარმოება. ამგვარი განათლების მოდელი ატომიზებული საზოგადოების კულტურული ანასხლეტია, დანაწევრებული, დაცალკევებული ადამიანების ფსიქო-ემოციური მოცემულობის მიზეზი და შედეგიცაა. შესაბამისად, ნახსენებ გახევებულობის ფაზაში ყოველგვარი ნამდვილობა სიყალბით ნაცვლდება, ავთენტური ჰუმანიზმის ნაცვლად კი, ყალბსა და ერთჯერად ჰუმანურ აქტებს ვიღებთ, რომლებიც სიკეთეზე მეტად პატერნალისტურ სურვილებს ასხივებენ. კეთილდღეობა, სიკეთე, მეგობრობა და სიყვარული გასაქონლებული, დაფასოებული პროდუქტებია, რომელთა შეძენა/მოხმარებაც ფიზიკურ სივრცეებთან ერთად, უკვე ვირტუალურ რეალობაშიც შეგიძლია. ამგვარად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საბანკო განათლების მოდელი დამყოლ ადამიანებთან ერთად, ჩაგრულ სუბიექტებსაც აწარმოებს, „ჩაგრულებმა რომ თავისუფლებისთვის ბრძოლის დაწყება შეძლონ, ჩაგვრის არსებული რეალობა იმ ჩაკეტილ სამყაროდ კი არ უნდა აღიქვან, საიდანაც თავის დაღწევა შეუძლებელია, არამედ მათი ქმედების შემზღუდველ გარემოებად, რომლის შეცვლა შესაძლებელია“ (იქვე, გვ. 20). გარდაქმნის სურვილს ჩაგრულობის გაცნობიერება, იერარქიულად კოდიფიცირებული სტრუქტურების დეკოდირება უნდა ერთოდეს თან. ჩაგრულში გამოჩენილი ნაპერწკლები, გამოცდილება და დაგროვილი ბრაზი, დიალოგური მეთოდოლოგიით გაშუალებულ რევოლუციურ პრაქსისში უნდა განამდვილდეს. ფრეიერის მიხედვით, ამგვარ რევოლუციურ ქმედითობას მხოლოდ ჭეშმარიტ ჰუმანიზმზე დაფუძნებული ჰორიზონტალური ურთიერთობები წარმოშობს, სადაც რევოლუციური ავანგარდი ჩაგრულების რწმენითაა აღვსილი და გონებაც მათი მეტყველებისთვის აქვს მიყურადებული, რომელშიც რევოლუციური პრაქსისი კრიტიკული პედაგოგიკის ძირეული თეზისების შუქზეა წაკითხული. ტექსტში ნათლადაა აღწერილი, რომ მჩაგვრელ კლასთან ყოველი დაპირისპირება, ჩაგრული კლასის გათვითცნობიერებული, დიალოგური მეთოდიკიდან უნდა ამოიზარდოს და წინააღმდეგობის პროცესში „რევოლუციურ ავანგარდსა“ და აჯანყებულ ხალხს შორის კავშირი დიალოგური თეორიითა და თანასწორობის პრინციპებით გაშუალდეს. ამავდროულად, რაც ძირეული მნიშვნელობისაა, რევოლუციური პრაქსისისას აუცილებელია კაცობრიობისადმი რწმენა, მათი უნარიანობის, გონიერების დაჯერება, წინააღმდეგ შემთხვევაში, დიალოგის ნაცვლად პატერნალისტურ მანიპულაციებს მივიღებთ. „ჩაგრულები სწორედ იმიტომ იყვნენ დამცირებულნი, რომ გარემოებებმა ისინი ნივთებად აქცია, საკუთარი ადამიანობის აღდგენისთვის მათ უნდა შეწყვიტონ ნივთებად ყოფნა და ადამიანებივით იბრძოლონ“ (იქვე, გვ. 40). ფრეიერი აქტივიზმსა და პრაქსისს განასხვავებს, აქტივიზმი სამომხმარებლო საზოგადოების სიმპტომია, ყალბი ჰუმანიტარიზმის გამოვლინებაა, ამ დროს სუბიექტი ფლობის დიქტატშია გამომწყვდეული, სამუშაო დროსთან ერთად, თავისუფალი დროც გარედან განკარგული და განსაზღვრული აქვს, მისი შეხედულებები და აზრები სოციალური სტრუქტურის უცვლელად შენარჩუნებისაკენ იდრიკება – ფრეიერი ცდილობს კაპიტალიზმში ჩაშენებული სტრუქტურების ეპისტემოლოგიურ დანაწევრებას, რათა განსაზღვრა/დაგეგმვის საქმეში რევოლუციური ქმედითობა გონებითი და გრძნობითი საწყისებით განათებულ გზაზე მოიხაზოს და აქტივიზმის იერარქიულად დაგეგმილი ვითარება რევოლუციურმა პრაქსისმა ჩაანაცვლოს.
საბანკო განათლების პრინციპი თავისუფალი შრომის ნაცვლად მონურ შრომას აწარმოებს, დაღლილი, შრომაზე თავგადადებულ ადამიანთა არმიები, დასწავლილი ქცევითა და დამყოლი ბუნებით, სწორედ იმ სისტემას აკვლავწარმოებენ, რომელიც მათ ჩაგვრასა და მზარდი უკმაყოფილების შეგრძნებას აწანამძღვრებს: „ჩაგვრა – შეუზღუდავი კონტროლი – ნეკროფილიურია. მას სიცოცხლის კი არა, სიკვდილის სიყვარული ასაზრდოებს“ (იქვე, გვ. 48). ფრეიერი ნაშრომში ხშირად აციტირებს ერიხ ფრომს, ამავდროულად კი, გარკვეული მდგომარეობის აღსაწერად მისეულ ფლობისა (To Have) და ყოფნის (To Be) კონცეპტებს იყენებს. კაპიტალისტურ სამომხმარებლო კულტურაში, მომხმარებელი ფლობის კლასობრივ და ონტოლოგიურ ქსელებშია გახვეული. იგი ფლობილია გაბატონებული კლასის მიერ, ნივთების ფლობის დაუოკებელი ჟინით კი, მფლობელის ბაძვასა და ამდენად, მჩაგვრელის პროტოტიპში შემოქცევას ლამობს. ფლობის მოდუსში მყოფი ადამიანი განთავისუფლების ნაცვლად კლასობრივ დაწინაურებაზე ოცნებობს, შესაბამისად აწმყოობას დაცილებული და სიცოცხლის ცვალებადობადაკარგული სიკვდილის უცვლელობაში დგინდება, მისთვის ცვლილების ფართო და მრავალმხრივი კატეგორია, კერძოობით, საფეხურეობრივ ცვალებადობაზე ხურდავდება. მჩაგვრელად ყოფნის ინტერნალიზებული (გაშინაგანებული) სურვილი სხვებთან დაკავშირების ნაცვლად, მტრობისა და კონკურენციის ფერხულში ებმება.
„საბანკო მეთოდი ხაზს უსვამს უცვლელობას და რეაქციული ხდება; პრობლემის წამომჭრელი განათლება, რომელიც არც „კარგ“ აწმყოს აღიარებს და არც წინასწარგანსაზღვრულ მომავალს, სათავეს სწორედ დინამიურ აწმყოში იღებს და რევოლუციური ხდება“ (იქვე, გვ. 55). აწმყოს, „აქ და ახლას“ მუდმივი, გამოკრისტალებული შეგრძნება ყოფნის მრავალმხრივობაში ინამდვილებს თავს, ამ პერსპექტივაში ჩაგრული საკუთარ უსამართლო და დაქვემდებარებულ ყოფას აცნობიერებს, როგორც არა საკუთარი სიზარმაცისა ან უნიჭობის შედეგს, არამედ როგორც სტრუქტურული ეკონომიკური და კულტურული ტენდენციებით განსაზღვრულ ვითარებას და საკუთარ ცხოვრებას სხვებთან კლასობრივი თანაზიარობით რევოლუციურ პრაქსისში გადაზრდის.
პაულო ფრეიერის დიალოგური თეორია, არა უბრალოდ სასკოლო განათლების ფარგლებში, არამედ ისტორიულ სინამდვილეში მოქმედ მეთოდოლოგიად უნდა მოვიაზროთ, ავტორი დიალოგური პრინციპების ისტორიული მაგალითების მოხმობისას ჩე გევარას ფრაზებსა და მოქმედებებს აღგვიწერს, – როგორც კლასობრივ თანამოძმეებთან დიალოგურ კავშირში მყოფი სუბიექტის მეტყველ სახე-ხატს, ფრეიერისავე მოხმობილ ჩე გევარას ციტატას თუ გავიმეორებთ, „შეიძლება უცნაურ ადამიანად ჩამთვალოთ, მაგრამ ნება მომეცით გითხრათ, რომ ნამდვილ რევოლუციონერს სიყვარულის ძლიერი გრძნობა ამოძრავებს. ამ თვისების გარეშე ავთენტურ რევოლუციონერობაზე ფიქრიც კი შეუძლებელია“ (იქვე, გვ. 60), „სიყვარულზე, მოკრძალებასა და რწმენაზე დამყარებული დიალოგი ჰორიზონტალურ ურთიერთობად გადაიქცევა, რომლის ლოგიკური შედეგი მონაწილეების ურთიერთნდობაა“ (იქვე, გვ. 62). სიყვარულიდან ჭეშმარიტი ჰუმანიზმი ამოიზრდება და რევოლუციის შემდეგ ან პროცესში, სასურველი შედეგის დადგომის შემთხევაში შურისძიების განცდას გააქარწყლებს. მოკრძალება თანამოძმეებთან თანალმობისა და გულწრფელი მოსმენის კულტურას უნდა აღვივებდეს, ხოლო რწმენა მომავლის კატეგორიას უნდა იკრებდეს და იმას, რომ რევოლუციურ ქმედითობას აუცილებლად ექნება შედეგი, ამავდროულად, რწმენა იმისიც, რომ თვითონ რევოლუციური პრაქსისიც მიზანია და არა მხოლოდ წინასწარგანსაზღვრული მდგომარეობის ზედმიწევნითი განხორციელება.
„გამაუცხოებელი კულტურის ცოდნა იწვევს ტრანსფორმირებისკენ მიმავალ ქმედებას, რომლის შედეგად გაუცხოებისგან თავისუფალი კულტურა მიიღება“ (იქვე, გვ. 149). კულტურა, რომელიც გაბატონებული კლასის შექმნილი დისკურსებით საზრდოობს, არსებული უთანასწორობის შენარჩუნებისა და გახანგრძლივების საქმეს ემსახურება, შესაბამისად, ამგვარი კულტურა ყალბი და არანამდვილია, მასში დავიწყებულია კრიტიკული შეკითხვების დასმის, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი საკითხების გადასინჯვისა და ხელახლა გააზრების მნიშვნელობები, მის ნაცვლად იმგვარი ურთიერთობების ფართო პალიტრაა წახალისებული, რომელიც სისტემას ამყარებს და „აკეთილშობილებს“. მეინსტრიმ კულტურისაგან აუცილებელია გამოვყოთ კულტურა, რომელიც კულტურულ სინთეზს აწარმოებს და გარემოს დიალექტიკური განსჯის ძალით, ჩაგვრის გამოცდილებას ბრძოლის დაუოკებელ სურვილთან შეადუღაბებს.
დასკვნის სახით თუ ვიტყვით, „ჩაგრულთა პედაგოგიკა“ ერთი მხრივ, კრიტიკული პედაგოგიკის სანიმუშო წარმომადგენელია, მეორე მხრივ კი, ჯანყისა თუ ყოველგვარი რევოლუციური პრაქსისის საქმეში, გაუხამებელი სახელმძღვანელო და მკითხველთან ცოცხალ დიალოგში მყოფი ნაშრომი.
ბიბლიოგრაფია:
პაულო ფრეიერი, ჩაგრულთა პედაგოგიკა, მთარგმნელი: ნოდარ მანჩხაშვილი. ღია საზოგადოება – საქართველო. თბილისი, 2005.
.