კაცობრიობის ისტორიაში დადგა დრო, როდესაც ადამიანის ნეგატიური ზემოქმედება ბუნებაზე არა მხოლოდ თეორიულად, არამედ პრაქტიკულადაც ხელშესახებია. კლიმატის ცვლილება უკვე ყოველდღიურობაშიც შესამჩნევია. წელს ისტორიაში ყველაზე ცხელი ზაფხული იდგა, გაისად – ახალი რეკორდი მოიხსნება. საქართველოში სულ ახლახანს მომხდარი შოვის ტრაგედია, როდესაც მყინვარიდან წამოსული ღვარცოფი მთელი თავისი სტიქიური მძვინვარებით თავს დაატყდა კურორტს, იმის ნიშანია, რომ გლობალური დათბობის მიერ გამოწვეული შედეგები თავად ადამიანებისთვის გახდა ხიფათის შემცველი. ბუნების რამდენიმე საუკუნოვანი ხარბი ექსპლუატაციის შემდეგ, კაცობრიობას ყოველივე თავად მისსავე საწინააღმდეგოდ შეუტრიალდა. ასეთ კრიზისულ ეპოქაში, რომელშიც საერთო მომავლის შესახებ ბევრი კითხვა ისმის, გამოსავლის ძიება და ალტერნატიული გზების პოვნა საზოგადოებების ერთ-ერთი მთავარი მიზანი უნდა გახდეს.
ტექსტი, რომელზეც ამ წერილში უნდა ვილაპარაკო იაპონელი პროფესორის, კოჰეი საიტოს 2022 წელს გამოქვეყნებული წიგნია – „მარქსი ანთორპოცენის დროს“. ეს ორიგინალური ნაშრომი, პირველ რიგში, სწორედ ბუნებასა და კაცობრიობას შორის დაპირისპირების თანამედროვე გადაწყვეტის გზებსა და ალტერნატიული საზოგადოების შენების შესაძლებლობებს ეხება.
თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ კოჰეი საიტოს წიგნმა ძალზედ დიდი პოპულარობა მოიპოვა და მისმა გაყიდვებმა ხუთას ათას ეგზემპლარს გადააჭარბა. ავტორი ისეთ საკითხებზე მსჯელობს, როგორიცაა ეკოლოგიური ასპექტები მარქსის გვიანდელ ნაშრომებში, საზოგადოებასა და ბუნებას შორის მეტაბოლური ურთიერთობა, ბუნებასთან დამოკიდებულების კაპიტალისტური და პოსტკაპიტალისტური განსხვავებები, პროდუქტივიზმისა და არამზარდი კომუნიზმის თვისობრივი სხვაობები და ა. შ.
საიტოს მიერ სათაურშივე გამოყენებული, ბოლო დროს აკადემიაში ძალზედ პოპულარული ტერმინი – „ანთროპოცენი“, მკითხველში შეიძლება გარკვეულ დაბნეულობას იწვევდეს, რადგან ეს ახალი გეოლოგიური დრო თავისთავში უაღრესად აბსტრაქტულ მნიშვნელობას ატარებს და ხშირ შემთხვევაში, ზოგად სახელდებადაც კი წარმოითქმის. ანთროპოცენი – ეს არის დედამიწის გეოლოგიური დრო, როდესაც ადამიანებმა პლანეტის კლიმატსა და ეკოსისტემაზე გავლენის მოხდენა დაიწყეს, რაც არაერთი მარქსისტისთვის, შესაძლოა, ფეტიშურ მომენტებსაც შეიცავდეს. ზოგიერთი მათგანის მიხედვით, ადამიანის სახეობის ბუნებაზე დომინირება უძველესი დროიდან იწყება და გარემოს თანამედროვე კატასტროფული მდგომარეობის უპირველესი მიზეზი, პირველყოფილი „ცეცხლის გამოყენებაა“. მსგავსი მსჯელობები თავიანთ თავში ესენციალისტურ კატეგორიებს მოიცავენ და ყველაფერი ადამიანის განსაზღვრულ ბუნებამდე დაჰყავთ. რა თქმა უნდა, ეს საფრთხეს უქმნის ეკოლოგიური კატასტროფის მიზეზების ძიებას. კონკრეტული საზოგადოებრივი ურთიერთობები, რომლებიც საზოგადოებისა და ბუნების უკუგებით მიმართებას განსაზღვრავენ, მსგავსი ანალიზის მეშვეობით აბსტრაჰირებულია. შესაბამისად, ესენციალისტური მიდგომა ხელს უშლის ეკოლოგიურ კრიზისებსა და თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებას შორის კავშირი დავინახოთ.
იმავე ანთროპოცენის ანალიზი, ეკოლოგიური კრიზისების დაძლევის ერთადერთ საშუალებად ადამიანის მხრიდან ბუნებაზე დომინაციასა და ექსპლუატაციას მიიჩნევს. მაგალითად, ანთროპოცენის ცნების შემომტანი, პოლ კრუზენი, გეო-ინჟინერიას კლიმატური ცვლილებებიდან ერთგვარ გამოსავლად სახავდა.[1] საიტოს მიხედვით, მსგავსი მიდგომა არა მხოლოდ არ აუმჯობესებს არსებულ სიტუაციას, არამედ ამყარებს არსებული საზოგადოების იერარქიულ დაყოფას და ტექნოლოგიურ სფეროში დომინაციას.
მეორე ფუნდამენტური პრობლემა ანთროპოცენის შინაარსობრივ მხარეში, მისი მონიზმია. ამ შემთხვევაში, მონიზმის კონკრეტული შინაარსი უნდა განვასხვავოთ მარქსისტული მონიზმისაგან. მონიზმის ცნება, რომელსაც მარქსისტულ ლიტერატურაში ვხვდებით და რომლის შემომტანი რუსი მარქსისტი თეორეტიკოსი პლეხანოვია, ბუნებისა და საზოგადოების, გონებისა და სხეულის დუალისტურ დაყოფას უარყოფს და მათ მატერიალური ისტორიის მთლიანობაში აქცევს. მარქსისტული მონიზმი, მიუხედავად ერთი მთავარი მამოძრავებელი პრინციპის აღიარებისა, ზემოთ ხსენებულ დუალობებს არ აუქმებს და მათ დიალექტიკურ ურთიერთმიმართებას უნარჩუნებს. ტრადიციულ მარქსისტულ წაკითხვაში, ბუნება, დომინირებულ მდგომარეობაში ყოფნისდა მიუხედავად, საზოგადოებისგან დამოუკიდებლობას ინარჩუნებს, რადგან ბუნებისა და საზოგადოების ფორმირების დინამიკა თვისობრივად განსხვავებულია. მარქსისტული მონიზმის საპირისპიროდ, ანთროპოცენის თეორეტიკოსები „პირველ ბუნებას“ დაკარგულ თუ გაუქმებულ მოცემულობად მიიჩნევენ. მათთვის ბუნება, როგორც დამოუკიდებელი ფენომენი აღარ არსებობს და ის სხვა არაფერია, თუ არა საზოგადოებრივი მოცემულობა.[2] ბუნებისა და საზოგადოების სეპარაცია, გამიჯვნა თეორიულად თუ პრაქტიკულად შეუძლებელია. ბუნება ადამიანის მიერაა მოდიფიცირებული; გვალვები, ტყეებში ხანძრები, CO2-ის გავრცელებითაა გამოწვეული, რაც ადამიანთა ეკონომიკურ საქმიანობას უშუალოდ უკავშირდება. მონისტური მიდგომა ონტოლოგიურ დუალიზმს უარყოფს და ამის ნაცვლად ჰიბრიდული მოდელი შემოჰყავს, რომლის მიხედვითაც ყველაფერი ბუნებისა და საზოგადოების ჰიბრიდია.
ბრუნო ლატურის მიხედვით, ჰიბრიდიზმი – ეს არის ჩვენება იმისა, რომ სხვაობა ბუნებრივ და საზოგადოებრივ ფენომენებს შორის უკვე აღარ არსებობს. მისი აზრით, ბუნებასა და საზოგადოებას შორის სხვაობის გაბუნდოვანება აუცილებელი რამაა, რათა აღარასდროს დავუბრუნდეთ ამ ორ განსხვავებულ საწყისს (ბუნება და ადამიანი). იმის მაგალითი, რომ ამ ორ საწყისს შორის სხვაობა გამქრალია, ოზონის შრის გაღრმავება და ხანძრებია. გარემოს განადგურება, ცალკეულად, არც ადამიანის და არც ბუნების სფეროს მიერაა გამოწვეული. მთლიანობაში რომ ითქვას, ლატურის მონიზმის მიხედვით, ანთროპოცენი ეს არის პოსტ-ბუნებისა და პოსტ-ადამიანის ეპოქა, რომელშიც ადამიანსა და არა-ადამიანს შორის არსებული იერარქია აქტორებით (actants)[3] იცვლება.
საიტო ეთანხმება მოსაზრებას, რომ საზოგადოებები ბუნების ფიზიკურ რეკონსტრუირებას ახდენენ, მაგრამ მიუხედავად საზოგადოებრივი რეკონსტრუქციისა თუ გავლენისა, ბუნება არ არის საზოგადოებრივი კონსტრუქტი. „ბუნების დასასრული“ ამ ეტაპზე თუნდაც იმის გამოა შეუძლებელი, რომ ეკონომიკები ჯერ კიდევ დიდწილად „პირველი ბუნების“ პროდუქტებზე არიან დამოკიდებულნი, მაგ., ნავთობზე. ამისდა საპირისპიროდ, იაპონელი მეცნიერი იზიარებს ჯონ ბელამი ფოსტერის პოზიციას, რომელმაც კარლ მარქსის გვიანდელ ტექსტებში, ბუნებისა და საზოგადოების მეტაბოლიზმის საკითხი წინ წამოსწია და მას თანამედროვე ეკოლოგიური კრიზისის პირობებში ცენტრალური მნიშვნელობა მიანიჭა, რაც, თითქოს, გერმანელი ფილოსოფოსის ტექსტებში არც თუ ისე გამოკვეთილია. სწორედ ამიტომ, საიტო ანთროპოცენის ცნებობრივ გააზრებაში მარქსის ფიგურის ჭარბად შემოყვანას უჭერს მხარს.
სანამ მარქსისა და მისეული მეტაბოლიზმის კონცეფციის ანალიზზე გადავიდოდეთ, უნდა ითქვას იმ წვლილის შესახებაც, რომელიც კოჰეი საიტომ, მოცემული ნაშრომით, მარქსოლოგიაში შეიტანა. ცნობილ მარქსისტ მკვლევარს, მიხაილ ლიოვს რომ დავესესხოთ, საიტოს მთავარი დამსახურება კარლ მარქსთან ბუნების საკითხის განვითარების წარმოჩენაა: სხვაობა მეცხრამეტე საუკუნის 50-იანი წლების შეხედულებებსა (რომელიც ძირითადად „გრუნდრიზეში“ იყრის თავს) და კაპიტალის პირველი ტომის (1867 წ.) გამოქვეყნების შემდგომი პერიოდის დროინდელ ნააზრევს შორის. ავტორი გარკვევით აჩვენებს იმ შეუსაბამობას, რაც ამ ორ პერიოდს შორის არსებობს და ეს, პირველ რიგში, პროდუქტივიზმის მიმართ დამოკიდებულების ცვლილებაში ჩანს. შემთხვევითი არ არის, რომ მემარცხენე აქსელერაციონისტები, რომლებიც ტექნოლოგიურ განვითარებას პრომეთეანულად შეჰყურებენ, თავიანთი პოზიციების გასამართლებლად სწორედ „გრუნდრიზეს“, კერძოდ, „ფრაგმენტი მანქანების შესახებ“-ში გამოთქმულ, პროდუქტიულობის ზრდაზე მარქსის მოსაზრებებს იშველიებენ. აქსელერაციონისტებისათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მარქსისეული საზოგადოებრივი, საყოველთაო ინტელექტის ცნება. მართლაც, „გრუნდრიზეს“ ამ თავში შესამჩნევია კარლ მარქსის პროდუქტივიზმისკენ გადახრა და აქვე ჩანს მისი პოზიტიური დამოკიდებულება ტექნოლოგიისა და მეცნიერების მიერ ბუნების დამორჩილების მიმართ.
„პირიქით, ფართო მასშტაბიანი სამრეწველო ინდუსტრიის წარმოებით პროცესში, (…) საზოგადოებრივი ინტელექტის მიერ ბუნებითი ძალების დამორჩილება წინაპირობაა შრომითი საშუალებების წარმოებითი ძალების ავტომატურ პროცესად განვითარებისა, ერთი მხრივ, ხოლო, მეორე მხრივ, არის ინდივიდის შრომა, მის უშუალო თანდასწრებაში წარმოდგენილი, როგორც შეჩერებული ინდივიდი, ე. ი. სოციალური შრომა. გამომდინარე აქედან, ამ წარმოებითი წესის სხვა საფუძველი ქრება“. [4]
თუმცა, როგორც საიტო ამბობს, საზოგადოებრივი ინტელექტის ცნებას და მსგავს პოზიტიურ ხედვებს უკვე მოგვიანებით, „კაპიტალში“, ვეღარ ვხვდებით. ათი წლის განმავლობაში მარქსი ბევრად უფრო კრიტიკული ხდება კაპიტალიზმის პირობებში წარმოებითი ძალების განვითარების ემანსიპატორული პოტენციალის მიმართ. მართალია, ის ინარჩუნებდა რწმენას, რომ კაპიტალიზმში ტექნოლოგიების განვითარება იძლეოდა აუცილებელ მატერიალურ პირობებს სოციალიზმში გადასვლისთვის, თუმცა საიტოს აზრით, მისი დიალექტიკური მეთოდი, რომელიც „კაპიტალის პროდუქტიული ძალების“ ცნებაშიც ჩანს, ახალი ტექნოლოგიების გამანადგურებელ და ნეგატიურ მხარესაც წარმოაჩენს, რაც იაპონელი მკვლევარის თვალსაზრისით, თანამედროვე საზოგადოებაში ბევრად უფრო მნიშვნელოვან როლს იძენს, განსაკუთრებით, ანთროპოცენის პრომეთეანული პროდუქტივიზმის პირობებში.[5]
კარლ მარქსთან ბუნების საკითხის გამოკვლევა, ძირითადად, ან პარიზული მანუსკრიპტით (1844 წ.), ან, როგორც ალფრედ შმიდტის ცნობილ ნაშრომში – „ ბუნების ცნება კარლ მარქსთან“ – ვკითხულობთ, „კაპიტალით“ და 50-60-იანი წლების პერიოდით შემოიფარგლება. თუმცა, ნაკლებად მოიხმობენ გვიანდელ მარქსს, მიუხედავად იმისა, რომ სწორედ ამ პერიოდში, გერმანელი მოაზროვნე სიღრმისეულად ეცნობა გეოლოგიას, ბოტანიკას, ქიმიას, მინერალოგიას. ამის დამადასტურებელია მისი ხელნაწერები, რომლებიც, როგორც ცნობილია, MEGA-ში ( მარქსისა და ენგელსის სრული გამოცემა) მთელი მეოცე საუკუნის განმავლობაში არ გამოქვეყნებულა. საინტერესოა, რომ მოსკოვის მარქს-ენგელსის ინსტიტუტის ხელმძღვანელი, დავიდ რიაზანოვი, MEGA-ს პირველი რედაქციისას, მარქსის გვიანდელ ხელნაწერებს კრიტიკულად აფასებდა და მასში დიდ ღირებულებას ვერ ხედავდა.
„თუ 81 – 82 წლებში მან დაკარგა დამოუკიდებელი მეცნიერული შემოქმედების უნარი, მას არ დაუკარგავს შესწავლის უნარი. ზოგჯერ ამ რვეულების გადარჩევის შემდეგ ისმება საკითხი: რისთვის კარგავდა ის დროს ასეთ სისტემატურ და საფუძვლიან კონსპექტირებაზე, რადგან ის შრომა, რომელსაც ის ჯერ კიდევ 1881 წელს ეწეოდა, ერთი მსხვილი ტექსტის შესახებ გეოლოგიაში, თავიდან ბოლომდე ადგენდა კონსპექტს – ეს იყო მიუტევებელი პედანტიზმი”.[6]
მსგავსი შეხედულება, კოჰეი საიტოს აზრით, საბჭოთა პერიოდში მარქსის ეკოლოგიის საკითხებით დაინტერესებისადმი სრულ ნიველირებას ამჟღავნებს. სწორედ ამიტომაც არის, რომ ხშირად მარქსს მოძველებულ მოაზროვნედ მიიჩნევენ, რადგან მისი შეხედულებები, რომლებიც თითქოს პროდუქტივიზმის მხარდაჭერისკენაა მიმართული, თანამედროვე გლობალური ეკოლოგიური კრიზისის ფონზე ყავლგასულია. თუმცა ეკოლოგიურ საკითხებთან დაკავშირებით მარქსის გამოყენება დღეს იმაზე მეტად აქტუალურია, ვიდრე ოდესმე და ეს სწორედ მეტაბოლიზმისა და მეტაბოლური ბზარის ცნებებში ჩანს.
მეტაბოლიზმის ცნება მარქსისტულ ტრადიციაში საკმაოდ დიდი ისტორიის მატარებელია და ის ყველაზე ფუნდამენტურად „კაპიტალის“ პირველ ტომში გვხვდება, რომელშიც მარქსი შრომის არსზე ლაპარაკობს: „შრომა, უწინარეს ყოვლისა, არის პროცესი ადამიანსა და ბუნებას შორის, პროცესი, რომელშიც ადამიანი თავისი საკუთარი მოქმედებით მოსაშუალეობს, აწესრიგებს და კონტროლს უწევს ნივთიერებათა ცვლას თავისსა და ბუნებას შორის.“[7] ეს ნივთობრივი გაცვლა ბუნებასთან ყოველ ისტორიულ საფეხურზე გვხვდება, ადამიანს შრომის პროცესში მუდმივად უწევს ბუნებასთან შეხება: „მითვისება ბუნების მონაცემისა ადამიანის მოთხოვნილებათათვის, საყოველთაო პირობა ნვთიერებათა ცვლისა ადამიანსა და ბუნებას შორის, მარადიული ბუნებრივი პირობა ადამიანთა ცხოვრებისა და, მაშასადამე, იგი დამოუკიდებელია ამ ცხოვრების ამა თუ იმ ფორმისგან, პირიქით, საერთოა მისი ყველა საზოგადოებრივი ფორმისათვის.“[8] ეს პროცესი იმის მაჩვენებელია, რომ ადამიანი რაიმეს ვერ ქმნის არაფრისგან, მას თავისივე იდეების ხორცშესხმისთვის, მუდმივად სჭირდება მატერია (ბუნება).
მარქსის გარდა, ამ ტერმინის გაღრმავებაში როზა ლუქსემბურგსაც მნიშვნელოვანი წვლილი აქვს შეტანილი. „კაპიტალის აკუმულაციაში“ ის კაპიტალიზმის მთავარ დამანაგრეველ გავლენაზე ლაპარაკობს, რაც არაკაპიტალისტური პერიფერიების ბუნებასა და გარემოზე დამღუპველ გავლენას ახდენს. რევოლუციონერი თეორეტიკოსი მეტაბოლიზმის ცნებას გლობალური რეგიონების მიხედვით, კაპიტალისტური გაცვლის უთანაბრობის საჩვენებლად იყენებს. თუმცა, საიტოს აზრით, ლუქსემბურგს კარგად არ ესმოდა მარქსის მეტაბოლიზმის ცნება, რადგან, იმ პერიოდში, მარქსის ზოგიერთი ტექსტი ჯერ კიდევ არ იყო გამოქვეყნებული.
უნდა ითქვას, რომ, მარქსისტულ ტრადიციაში, გამორჩეული მნიშვნელობა ამ ცნებამ გეორგ ლუკაჩთან მიიღო. მეტაბოლიზმის ცნებას ყველაზე მეტი როლი ლუკაჩის გვიანდელ, დაუმთავრებელ ნაშრომში – „საზოგადოებრივი ყოფის ონტოლოგია“ – ენიჭება, რომელშიც, შრომის ფენომენოლოგიური გამოკვლევისას, ავტორი შრომის მეტაბოლიზმს ბუნებასთან მიმართებით აჩვენებს, რაც არასდროს სრულდება, თუმცა, დროდადრო ახალ საფეხურზე, საზოგადოებრივი ყოფის დონეზე გადადის.
კოჰეი საიტო თავის ტექსტში, განსაკუთრებით ინტერესდება არა ასაკოვანი ლუკაჩის ფუნდამენტური ნაშრომით, არამედ მისი უფრო ადრეული, 20-იანი წლების პერიოდით. მართალია, „ისტორია და კლასობრივ ცნობიერებაში“ უნგრელი ფილოსოფოსი ბუნება-საზოგადოებას შორის მეტაბოლურ გაცვლაზე დიდ ყურადღებას არ ამახვილებს, მაგრამ მოცემულ ნაშრომში ბუნების გაგების შესახებ მაინც ისმება კითხვა, რაც, ძირითადად, ენგელსის მიერ შემოტანილი, ბუნების დიალექტიკის კრიტიკული გააზრების შედეგია. ლუკაჩის მიხედვით, ბუნება თავად არის ისტორიული და საზოგადოებრივი კატეგორია: „ბუნება არის საზოგადოებრივი კატეგორია. ეს კი ნიშნავს, რომ ის, რაც საზოგადოებრივი განვითარების რომელიმე საფეხურზე ბუნებრივად მიიჩნევა, როგორადაც არ უნდა უკავშირდებოდეს ადამიანს, გადის ბუნებისთვის სოციალური ევოლუციის განსაზღვრულ ფაზაში და რა ფორმასაც არ უნდა იძენდეს ადამიანის ჩართულობა ბუნებაში, შექმნილი ურთიერთობა და ფორმა, სადაც ადამიანის და ბუნების დაპირისპირება ხდება, მისი სპექტრი და ობიექტურობა სოციალურად განპირობებულია“.[9]
დიდი კრიტიკის შემდგომ, რომელიც ამ მოსაზრებას შეხვდა, გეორგ ლუკაჩი ტექსტში, რომელიც მიზნად „ისტორია და კლასობრივი ცნობიერების“ დაცვას ისახავდა და რომელიც მისი ცხოვრების განმავლობაში არ გამოქვეყნებულა, წერდა, რომ -„ყოველთვის საუბრობდა მხოლოდ ბუნების ცოდნაზე და არა თავად ბუნებაზე“.[10]
ერთი შეხედვით, ბუნების საზოგადოებრივ კატეგორიად განხილვას პოსტდმოდერნისტულ-ჰიბრიდულ მიდგომასთან პარალელების გავლების შესაძლობები ნამდვილად აქვს, მაგრამ, თუ მაგალითად, ლატურთან ონტოლოგიისა და ეპისტომოლოგიის შერწყმასთან გვაქვს საქმე, რომლის მიხედვითაც, არსებობს მხოლოდ ქსელები და ბუნების შესახებ ლაბორატორიების საშუალებით ვიცით, მაშინ ლუკაჩის იმ ნათქვამიდან გამომდინარე, რომ ის მხოლოდ ბუნების ცოდნაზე საუბრობს და არა თავად ბუნებაზე, ონტოლოგიასა და ეპისტემოლოგიას შორის თვისობრივი მიჯნა რჩება. ლუკაჩის თქმით, ის ბუნების ონტოლოგიურ სტატუსზე საერთოდ არ მსჯელობს, რაც, რასაკვირველია, დიამეტრალურად განსხვავდება ჰიბრიდული მიდგომისაგან.
ლუკაჩი, თავის გამოუქვეყნებელ ტექსტში, ბუნებასთან საზოგადოებრივ მეტაბოლიზმს, თავად ბუნების გაგებისთვისა და მისი ცოდნისთვის აუცილებელ პირობად მიიჩნევს, მაგრამ, ამასთან ერთად, კაპიტალიზმის პირობებში, ბუნების ცოდნა ტოტალური კვანტიფიკაციით იფარგლება. ლუკაჩის მიხედვით, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები ბურჟუაზიული იდეოლოგიის მიერაა მოცული და ისინი სულაც არ არიან იდეოლოგიებისგან თავისუფალნი და ნეიტრალურნი. შესაბამისად, ბუნებასთან საზოგადოებრივი მეტაბოლიზმი განივთების კატეგორიით არის დაფარული.[11]
მეტაბოლური ბზარი
როგორც ზემოთ ვთქვით, კარლ მარქსის ტექსტებში მეტაბოლიზმის საკითხის დამუშავება ეკოლოგიური და ბუნების კონსერვაციის მიმართულებით ჯონ ბელამი ფოსტერს უკავშირდება, ვისი წვლილიც სწორედ მეტაბოლური ბზარის ცნების შემოტანაა. მეტაბოლური ბზარის შინაარსი საკმაოდ ტრივიალურია: მეტაბოლური ურთიერთობა ადამიანებსა და მის გარეთ მყოფ ბუნებას შორის ცხოვრების აუცილებელ პრინციპებს ქმნის, მაგრამ ეკო-სისტემასთან ურთიერთმიმართებაში შესული საზოგადოების კაპიტალისტური ორგანიზება, ამ ურთიერთობაში (ბუნებასა და ადამიანს შორის ურთიერთმიმართებაში) დიდ ნაპრალს წარმოშობს, რაც საფრთხეს უქმნის როგორც ბუნების, ასევე თავად საზოგადოებისა და ადამიანების არსებობას.
თავად კარლ მარქსს ეს ცნება დეტალურად დამუშავებული არ ჰქონია „კაპიტალში“, მხოლოდ „კაპიტალის“ მესამე ტომის ერთ-ერთ თავში საუბრობს საზოგადოებასა და ბუნებას შორის არსებულ გაუმრთელებელ ბზარზე. მეტაბოლური ბზარის ცნებას არაერთი კრიტიკული მოსაზრება შეხვდა: მაგალითად, ის, რომ ჯონ ბელამი ფოსტერის შეხედულებები თანამედროვეობისათვის ატავიზმია, ან კრიტიკა, რომ თითქოს „მწვანე მარქსის“ შემოყვანა, მეცხრამეტე საუკუნის მოაზროვნის თანამედროვე პრობლემებთან მორგებაა, რაც თავად მარქსის – ისტორიული ეპოქიდან გამომდინარე არსებულ -ლიმიტებს უარყოფს. მაგრამ, როგორც საიტო ამბობს, მარქსთან მეტაბოლური ბზარის ცნების სპორადულობა იმის დამსახურებაა, რომ მან „კაპიტალზე“ მუშაობა ვერ დაასრულა, რამაც მას ხელი შეუშალა უფრო ღრმად და დეტალურად დაემუშავებინა ხსენებული საკითხი.[12]
საიტო დამატებით გვეუბნება, რომ მარქსის გვიანდელ ტექსტებში გაბნეულად ვხვდებით მეტაბოლური ბზარის სამ ასპექტს. პირველი და ფუნდამენტური მეტაბოლური ბზარი მაშინ ჩნდება, როდესაც კაპიტალის რეჟიმის პირობებში, ბუნების მეტაბოლიზმის ციკლურ პროცესებში მატერიალური რღვევაა. ამ თემასთან დაკავშირებით, მარქსის ფავორიტი მაგალითი მსხვილი მრეწველობის მიერ მიწათმოქმედების სფეროში მცენარეების მოყვანისთვის გამოსადეგი სასუქების რაც შეიძლება ფართოდ და რაც შეიძლება ხშირად მოხმარებაა, რათა შემდეგ პროდუქტი ბაზარზე გაიყიდოს. სასუქები ხელს უწყობენ მცენარეების ზრდას, მაგრამ მათმა ხშირმა გამოყენებამ შეიძლება ნიადაგის გამოფიტვა გამოიწვიოს.
„ქალაქის მოსახლეობის ჭარბობის მუდმივ ზრდასთან ერთად კაპიტალისტური წარმოება თავს უყრის ამ მოსახლეობას დიდი ცენტრებში და ამით აფართოებს, ერთი მხრივ, საზოგადოების წინმოძრაობის ისტორიულ ძალას და, მეორე მხრივ, აბრკოლებს ნივთიერებათა ცვლას ადამიანსა და მიწას შორის, ე. ი. აბრკოლებს ნიადაგისათვის მისი იმ შემადგენელი ნაწილების დაბრუნებას , რომლებიც ადამიანმა კვებისა და ტანსაცმლის საშუალებათა სახით მოიხმარეს, მაშასადამე, არღვევს ნიადაგის მუდმივი ნაყოფიერების მარადიულ ბუნებრივ პირობას.“ [13]
კაპიტალის რევოლუციური მოქმედება მიწათმოქმედებაში, რომელიც მარქსმა აღწერა, ძირითადად გერმანელი ქიმიკოსის, იუსტუს ფონ ლიბიგის შეხედულებებს ეყრდნობოდა, რომელმაც მთლიან პროცესს ყაჩაღური მიწათმოქმედება (Raubbau) უწოდა.
მეტაბოლური ბზარის მეორე ასპექტს საიტო სივრცობრივ ბზარს უწოდებს. ანტაგონიზმის სივრცობრივი ასპექტი, პირველ რიგში, ქალაქისა და სოფლის ურთიერთმიმართების დროს იკვეთება. მარტივ აკუმულუციას, როგორც ცნობილია, თან ახლავს გლეხობის შემცირება და მუშათა კლასის რაოდენობის ზრდა დიდ ქალაქებში. ეს პროცესი არა მხოლოდ აუცილებელს ხდის პროდუქტების დიდ ტერიტორიაზე ტრანსპორტირებას, არამედ დიდ ურბანულ ცენტრებში სოფლის მეურნეობის პროდუქტებზე ზრდის მოთხოვნილებას. ეს პროცესი, ამავე დროს, სასოფლო მიწების კულტივაციას აორკეცებს, რაც მსხვილი მრეწველობის პრეროგატივა ხდება. საიტოს მიხედვით, მარქსთან, სოფელში გლეხობის რაოდენობის შემცირებასა და პროლეტარიატს ზრდასთან ერთად, ასევე გვხვდება სივრცობრივი ბზარის მეორე მხარე, უკუშედეგი, რომელიც უკვე არა სოფელს, არამედ ქალაქს ეხება. მოსახლეობის ზრდა ნარჩენების კონცენტრაციასაც იწვევს, რაც ცხოვრების პირობების დეგრადაციას გულისხმობს.[14] დიდ ქალაქებში დაბინძურების ერთ-ერთი ტიპური შედეგია ქოლერა, რაც თავად ქალაქ ლონდონში, მარქსის იქ ყოფნის პერიოდშიც გავრცელდა. მთლიანობაში რომ ვთქვათ, სივრცობრივი ბზარი განაპირობებს მუშათა კლასის პირობების გაუარესებას, ქალაქების მოთხოვნისდა გამო სოფლის ნიადაგის გამოფიტვას, რასაც, თავის მხრივ, თან ახლავს გლეხობის მდგომარეობის გაუარესება.
მესამე საფეხური, რომელსაც მარქსის ტექსტებში ვხდებით, დროითი ბზარია. ეს ბზარი ბუნებრივ დროსა და კაპიტალის დროს შორის გვხვდება. კაპიტალის მუდმივი მცდელობა შეამციროს წარმოების დრო და ასევე, ამავე დროში, მაქსიმალური ღირებულება ამოიღოს, თანხვედრაში ვერ იქნება ბუნების ციკლურობასთან, რომელიც კაპიტალის მოთხოვნილებებს ვერ ემთხვევა. შედეგად, ბუნება ვერ ეწევა კაპიტალის აჩქარებულ დროს, რაც პრობლემას ქმნის მთლიანად როგორც გარემოსთვის, ისე საზოგადოებისთვის. ალბათ, დროითი ბზარის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითი ტყეების გაჩეხვაა. კაპიტალისტური წარმოება რაც შეიძლება მეტი ხე-ტყის გამოყენებას მოითხოვს კვლავწარმოებისათვის, მაგრამ ბუნების კვლავწარმოება ბევრად უფრო ნელი ტემპებით მიმდინარეობს, რის შედეგადაც ბალანსი ირღვევა.
ყოველივე ზემოთ ჩამოთვლილში განსხვავებების არსებობისა, იაპონელი თეორეტიკოსის თქმით, ეს სამი ასპექტი არ არის ერთმანეთისგან გამიჯნული, ისინი ერთმანეთს კვეთენ და მუდმივად ერთმანეთთან დაკავშირებულნი არიან. ბზარები, საიტოს მიხედვით, არ უნდა გავიგოთ სტატიკურ მოცემულობად, ისინი კაპიტალის პირობებში მუდმივად ფართოვდებიან, რადგან კაპიტალიზმში ბზარის გამრთელება, ამოვსება არ ხდება. კაპიტალისათვის, მარქსის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ყოველი შეზღუდულობა ბარიერია, რომელიც შემდგომ უცილობლად უნდა გადაილახოს. ამ ბზარებს კაპიტალი მიემართება საკუთარი ლიმიტების აღიარების გარეშე. ის მუდმივად ქმნის ახალ ტექნოლოგიებს, ავითარებს ტრანსპორტირების საშუალებებს, ეძებს ახალ სახმარ ღირებულებებს და აფართოებს ბაზარს, რათა სწორედ ბუნებრივი საზღვარი გადალახოს.[15]
არამზარდი კომუნიზმი
კოჰეი საიტო წიგნის ბოლო ნაწილში კარლ მარქსის მიერ პოსტ-კაპიტალისტური ალტერნატიული საზოგადოების შესახებ გამოთქმულ შეხედულებებზე ლაპარაკობს. იაპონელის თვალსაზრისით, მარქსს ალტერნატიული საზოგადოების საბოლოო ვერსიის სახე 1868 წლის შემდგომ უყალიბდება და ის ეფუძნება პოლიტიკური-ეკონომიის, ეკოლოგიისა და პრე-კაპიტალისტური საზოგადოებების მიმართ ინტერესს. მარქსის მიერ პოლიტიკური ეკონომიის ცოდნის გარდა, პრე-კაპიტალისტური საზოგადოებებისა და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებების ერთდროული შესწავლა, კვლევა და ამასთან ერთად, მისი მიწერ-მოწერა რუს ნაროდნიკებთან (განსაკუთრებით საინტერესოა მარქსის წერილები ვერა ზასულიჩთან), კოჰეი საიტოს აძლევს იმის თქმის საფუძველს, რომ მარქსი მისი სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში არამზარდი კომუნიზმის (Degrowth Communism) მომხრე გახდა.[16]
თუ მარქსის სხვადასხვა დროის ტექსტებს გადავხედავთ, მის მიერ პრე-კაპიტალისტური ან არა-კაპიტალისტური საზოგადოებების ანალიზი, როგორც ამას კოჰეი საიტო სწორად შენიშნავს, ნამდვილად წინააღმდეგობრიობების შემცველია. ადრეულ ტექსტებში, ბრიტანეთის მხრიდან ინდოეთის კოლონიზაცია, მთლიანობაში, კაცობრიობის ისტორიის თვალსაზრისით, პროგრესული იყო, მიუხედავად მისი გამანადგურებელი შედეგებისა. ინდოელი ერი რამდენიმე ათასწლოვანი კასტურ-მცენარეული მდგომარეობიდან ბრიტანული კაპიტალიზმისა და კოლონიური რეჟიმის არსებობის წყალობით გამოვიდა. მარქსის ეს შეხედულებები ევროცენტრიზმის ელფერს ატარებს.[17] „კაპიტალში“ ჯერ კიდევ ვხვდებით ისტორიციზმს, რომლის მიხედვითაც არაკაპიტალისტური და არაევროპული ქვეყნები განვითარებული ინდუსტრიული კაპიტალისტური ქვეყნების მაგალითზე საკუთარ მომავალს ხედავენ. მაგრამ, როგორც იაპონელი თეორეტიკოსი ამბობს, უკვე 60-იანი წლების მეორე ნახევრიდან კარლ მარქსი ბევრად უფრო კრიტიკული ხდება დასავლური იმპერიების დამპყრობლური პოლიტიკის შეფასებისას, რომელსაც არაკაპიტალისტურ რეგიონებში გამანდგურებელი შედეგები მოჰქონდა. კოლონიური ქვეყნების მიმართ პოზიციის ცვლილება, 1869 წელს, მარქსის ენგელსთან გაგზავნილ ირლანდიის შესახებ წერილში შეგვიძლია დავინახოთ. აქ მარქსი თავის ადრეულ შეხედულებას, რომ თითქოს პროლეტარიატის აღმასვლა ინგლისში, ირლანდიაში კოლონიური რეჟიმის დამხობას გამოიწვევდა, არასწორად მიიჩნევს და ამის საპირისპიროდ, პირიქით, ამბობს, რომ ინგლისური პროლეტარიატი ვერაფერს ვერ მიაღწევს, თუ ირლანდიაში ბრიტანეთის იმპერიის უღელს არ გადააგდებენ.[18]
არამზარდი კომუნიზმის შესახებ საიტოს ჰიპოთეზის გასამყარებლად ძალზედ საგულისხმოა ცარისტული რუსეთის შესახებ მარქსის შეხედულებების ცვლილება. 60-იან წლებში, როგორც ცნობილია, მარქსმა რუსი საზოგადო მოღვაწის, ალექსანდრე გერცენის რომანტიკული ოპტიმიზმი რუსული თემობრივი რევოლუციის მიმართ მასხრად აიგდო. მარქსს არ თანაუგრძნობდა რუსეთში ჯერ კიდევ არსებული ობშჩინებისადმი არსებულ იმედებს. 1868 წელს, ენგელსთან წერილში ის რუსულ ობშჩინას გერმანულ მარკას ადარებს და ამბობს, რომ ისინი თანდათანობით ჩამოიშლება და მოისპობა. მაგრამ უკვე ვერა ზასულიჩთან წერილებში, რომლებიც 1879-1881 წლებით თარიღდებიან, რუსული თემობრივი წყობის ნარჩენების მომავალზე საუბრისას, მარქსის ხედვებში ისტორიციზმის ნიშნები აღარ ჩანს. მარქსი წერს, რომ ინგლისს როგორც კაპიტალისტური ეკონომიკის განვითარების ნიმუშს, მხოლოდ დასავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებში მიჰყვებიან. „ისტორიული აუცილებლობა“ სწორედ დასავლეთ ევროპის ქვეყნებითაა შეზღუდული.[19] მაგრამ ამისდა მიუხედავად, რუსული ობშჩინური საკუთრება, რომელიც ძირითადად კოოპერატიულ შრომაზე იყო დაფუძნებული, რუსეთში კაპიტალის შესვლის შედეგად სწრაფად ნადგურდებოდა. რუსი მკვლევარი შანინი მარქსის გვიანდელი ტექსტების ანალიზისას ამბობს, რომ მარქსი რუსულ საზოგადოებას, გარკვეულწილად, წინ აყენებდა კაპიტალისტურ რეჟიმებთან მიმართებით,[20] რადგან რუსეთი ერთადერთი ქვეყანა გახლდათ, სადაც ეროვნული მასშტაბით შენარჩუნებული იყო მიწათმოქმედი თემები, ევროპაში კი მსგავსი თემები ხანგრძლივი და ხშირი ომების შედეგად განადგურდა. აგრარულ თემებს, მარქსის მიხედვით, რუსეთში შეეძლო რეზისტენტულობა გამოეჩინა კაპიტალის ექსპანსიის წინააღმდეგ და ამასთან, კომუნიზმისკენ ტრანზიციის პროცესში კაპიტალიზმის ფაზის გავლა აუცილებლობას არ წარმოადგენდა.[21] თემური გაერთიანებები, რომლებიც რუსეთში არსებობდნენ, მარქსის მიხედვით, იყვნენ „არქაული თემები“, არქაული, ამ შემთხვევაში, პირიქით, პოზიტიურ კონოტაციას ატარებს, რადგან „არქაული თემის“ წევრებში არსებობდა კოლექტიური წარმოება და გადანაწილება. „არქაული თემი“ განსხვადება ახალი „მეორე ფორმაციის თემისგან“, სადაც მიწაზე კოლექტიური ფლობა ნარჩუნდებოდა, თუმცა მოსავალს წევრები ინდივიდუალურად მოიპოვებდნენ, რაც საფრთხეს უქმნიდა თემის არსებობას, რადგან მასში თანდათანობით ვითარდება ინდივიდუალიზმი.[22]
არა-დასავლურ საზოგადოებებში რევოლუციური შესაძლებელობების ძებნა გვიანდელი მარქსის მხრიდან, ზოგიერთი მკველავარის აზრით, იმის მაჩვენებელია, რომ გერმანელ მოაზროვნეს დაკარგული ჰქონდა დასავლურ სამყაროში რევოლუციის იმედი და ამასთან, ძლიერი ავადმყოფობისდა გამო, მან ასევე დაკარგა ინტელექტუალური შესაძლებლობებიც.[23] რუსული თემობრივი გაერთიანებების მიმართ მარქსის სიმპატია, სტედმან ჯონსის აზრით, თითქოს ნოსტალგიური რომანტიზმით იყო შეფერილი, რაც იმის მანიშნებელია, რომ გვიანდელი მარქსი ცდებოდა რუსული თემების იდეალიზებისას. მაგრამ რატომ ეძებდა მარქსი ყველაზე ძველში ყველაზე ახალს? კოჰეი საიტო მარქსთან რომანტიზმის არსებობის გაქარწყლების მიზნით ამტკიცებს, რომ საზოგადოებრივი მეტაბოლიზმისა და ასევე არა-დასავლური, პრეკაპიტალისტური საზოგადოებების საკითხი გერმანელ ფილოსოფოსთან პოლიტიკური ეკონომიის კრიტიკისგან შორს სულაც არ დგას, არამედ, პოლიტ-ეკონომიის აუცილებელ ელემენტს შეადგენს, რაც ავტომატურად რომანტიზმის ნაწილს აქარწყლებს. საიტოს თქმით, კაპიტალიზმის ეპოქაში თემობრივი გაერთიანებების სტრუქტურული ანალიზი მხოლოდ საკუთრების შესახებ საკითხს არ მოიცავს, ის, ამავე დროს, ეხება ეკოლოგიურ ასპექტს. მარქსი ბუნებას უყურებდა, როგორც კაპიტალიზმის მთავარი წინააღმდეგობრიობის მანიფესტაციას. მან გაიაზრა კაპიტალის პროდუქტიული ძალების ირაციონალური განვითარება, რომელმაც გამოიწვია ყაჩაღური პრაქტიკები და მეტაბოლური ბზარის გაღრმავება. ის სწორედ ამ მიმართებითაც იკვლევდა, არა-დასავალური, პრეკაპიტალისტური საზოგადოებების მაგალითზე, ადამიანსა და ბუნებას შორის მეტაბოლური ურთიერთობის განსხვავებული ორგანიზების ფორმებს.[24]
ის, რომ მარქსი ყველაზე ძველში ეძებდა ყველაზე ახალს, საიტოს მიხედვით დასტურდება მის ერთ-ერთ წერილში, რომელშიც მარქსი წერს, რომ კაპიტალიზმი საკუთარ თავს ჩაანაცვლებს თანამედროვე საზოგადოების უფრო მაღალი, „არქაული“ ტიპის კოლექტიურ მფლობელობასთან და წარმოებასთან მიბრუნებით.[25] ამ მოსაზრებიდან, მარტივად შეიძლება იმ აზრის გამოტანა, რომ მომავალი საზოგადოების, კომუნიზმის პრინციპები ყოფით დონეზე არაკაპიტალისტურ თემობრივ გაერთიანებებში უკვე პრაქტიკაშია განხორციელებული. მიწასა და საკუთრებაზე თემობრივი რეგულაციები არის ის, რასაც კომუნიზმი გაიმეორებს, ეს გულისხმობს ცირკულარულ და მდგრად ეკონომიკას ეკონომიკური ზრდის გარეშე. ეგალიტარული და მდგრადი თემები – ეკონომიკური ზრდის გარეშე – რეალურს გახდიან მეტაბოლურ ურთიერთობას ადამიანსა და ბუნებას შორის.[26] ამგვარად, კოჰეი საიტოს გვიანდელი მარქსის ხედვა მომავალი საზოგადოების შესახებ არამზრად კომუნიზმად მიაჩნია, მაგრამ საიტო ასევე ამატებს, რომ მარქსი, ძველთან დაბრუნების მიუხედავად, კაპიტალიზმის პოზიტიურ ნაყოფზე უარს არ ამბობს. კაპიტალის წარმოებითი ძალების უარყოფა არ არის ყველანაირ ტექნოლოგიაზე უარის თქმის ეკვივალენტი. მომავალ მაღალ საფეხურზე მყოფ პოსტკაპიტალისტურ „არქაულ“ საზოგადოებაში კაპიტალიზმისა და პრეკაპიტალისტურის პოზიტიური ნაყოფის სინთეზი იარსებს.
არამზარდი კომუნიზმის იდეა განსხვავდება, მაგალითად, მარქსის 50-იანი წლების ტექნოლოგიური პრომეთეანიზმისგან და ასევე „კაპიტალის“ ეკოსოციალიზმისგან. ეკოსოციალიზმი არ გამორიცხავს პოსტკაპიტალიზმში ეკონომიკურ მდგრად განვითარებას, ხოლო არამზარდი კომუნიზმისთვის სრულიად არასასურველია ეკონომიკური ზრდა. ასევე, არამზარდი კომუნიზმი რადიკალურად განსხვავდება მე-20 საუკუნის პროდუქტივიზმზე აშენებული სოციალისტური პროექტებისგან. მარქსი, გვიანდელ პერიოდში უსასრულო ეკონომიკურ ზრდას სრულიად ემიჯნება და მის ნაცვლად ყოველდღიურობაში არსებულ კომუნიზმს უჭერს მხარს.[27] მსგავსი პოზიცია მეცხრამეტე საუკუნეში ახალი არ ყოფილა, არაერთი მოაზროვნე ხედავდა დაგროვების საზღვრებს და იმ წერტილს, როდესაც ბუნებას მიწოდების რესურსები ეწურება. ანარქო-კომუნისტ კროპოტკინს, სოციალისტ უილიამ მორისს, მომავალის ჭვრეტისას, არ წარმოედგინათ ისეთი მომავლის საზოგადოება, რომელიც მატერიალურ რესურსებს ჭარბად მოიხმარდა. კარლ მარქსიც კაპიტალის მესამე ტომში მოგების ვარდნის ტენდენციის ჩვენებით, აცხადებს, რომ ბუნების ჭარბი ექსპლუატაცია მუდმივად ვერ გაგრძელდება.
მარქსის არამზარდი კომუნიზმის იდეა, რომელიც კოჰეი საიტომ ასე თამამად წარმოაჩინა და პროდუქტივისტული უტოპიური პროექტებისგნ გამიჯნა, იძლევა იმის იმედს და პოტენციალს, რომ მარქსიზმის თეორიული და პრაქტიკული გზა კვლავ შეძლებს, შეიარაღდეს მომავლის დაბრკოლებების წინააღმდეგ.
არსებული კრიზისებიდან გამომდინარე, დღეს, მარქსის უკვდავი იდეა არამზარდი კომუნიზმის შესახებ ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თუნდაც მეოცე საუკუნის განმავლობაში. ეს იდეა ანთროპოცენის ეპოქაში კაცობრიობის გადარჩენის იმედია.
[1] Crutzen, Paul J., 2006, ‘Albedo Enhancement by Stratospheric Sulfur Injections’, Climate Change 77 (July), გვ. 212.
[2] Smith, Neil., [1984] 2008, Uneven Development. 3rd edition, Athens: University of Georgia Press, გვ. 47.
[3] Purdy, Jedediah., 2015, After Nature: A Politics for the Anthropocene, Cambridge, MA: Harvard University Press, გვ. 271–2.
[4] Marx, Karl. 1973. Grundrisse. London: Penguin. გვ 709
[5] MIA, გვ. 138.
[6] დავიდ რიაზანოვი – კ. მარქსისა და ფ. ენგელსის ლიტერატურული მემკვიდრეობის ახალი მასალები. მოცემული ტექსტი შეგიძლიათ იხილოთ „აჩრდილის“ გვერდზე https://achrdili.ge/?p=940
[7] კ. მარქსი, „ კაპიტალი“, პოლიტიკური ეკონომიის კრიტიკა, ტომი 1.
[8] იქვე, გვ. 236
[9] Lukacs, History and Class consciousness, გვ. 234.
[10] Lukacs, A Defence of History and Class Consciousness: Tailism and Dialectic.
London: Verso. 2002, გვ. 97.
[11] იქვე, გვ. 114.
[12] MIA გვ. 23.
[13] კაპიტალი, ტომი პირველი, გვ. 637.
[14] MIA გვ. 26.
[15] MIA გვ. 29.
[16] MIA გვ. 14.
[17] მარქსის წერილები ინდეოთში ბრიტანეთის ბატონობის შესახებ იხ. https://achrdili.ge/?p=418
[18] Marx Engels Collected Works, 43 vol, გვ. 398.
[19] Shanin Teodor. 1984. Late Marx and the Russian Road: Marx and the Peripheries of
Capitalism. New York: Monthly Review , გვ 100
[20] იგივე 106
[21] იგივე 110
[22] იგივე 109
[23] Carr E. H. 1934. Karl Marx: A Study in Fanaticism. New York: J. M. Dent & Sons.1934, გვ. 279.
[24] MIA გვ. 200.
[25] Shanin 1984, გვ. 107.
[26] MIA გვ. 208.
[27] MIA გვ. 209.